Opinion
Tradurre Dante en occitan
Vesi circular de causas estranhas ò presomptuosas à prepaus de reviradas de l’òbra de Dante. Sovent es dich que la revirada seguisse estrechament lo tèxte, ma es aisat de mostrar que non, d’àutrei còups es dich que se respècta la metrica, mai es pas verai, que sovent leis autors d’aquélei traduccion fan sobretot vèire que non conéisson ren de l’endecasillabe.
Luènh de ieu l’intencion de blaimar cu que siegue, tant tradurre Dante en occitan coma dins una autra lenga es un pretzfach de l’autre monde! Mai m’a semblat que sarié ben de donar quàuqueis indicacions, en partent de mon experiéncia personala d’italianista, d’occitanista e de poeta.
Per començar, parlarai de mon Grand Viatge[1], qu’es un poema inspirat de la Divina Commedia, pas una traduccion. En veritat, es coma una seguida, dins la quala imagini de me retrobar dins la seuva escura, onte Dante en persona vèn à mon secors.
Lo Grand Viatge comprèn pasmens quàuquei vèrs dau Florentin que son directament traduchs de l’italian au provençau, aquélei de l’inscripcion de la pòrta de l’Infèrn.
Illustracion de Gustave Doré.
Luènh de ieu l’intencion de blaimar cu que siegue, tant tradurre Dante en occitan coma dins una autra lenga es un pretzfach de l’autre monde! Mai m’a semblat que sarié ben de donar quàuqueis indicacions, en partent de mon experiéncia personala d’italianista, d’occitanista e de poeta.
Per començar, parlarai de mon Grand Viatge[1], qu’es un poema inspirat de la Divina Commedia, pas una traduccion. En veritat, es coma una seguida, dins la quala imagini de me retrobar dins la seuva escura, onte Dante en persona vèn à mon secors.
Lo Grand Viatge comprèn pasmens quàuquei vèrs dau Florentin que son directament traduchs de l’italian au provençau, aquélei de l’inscripcion de la pòrta de l’Infèrn.
Illustracion de Gustave Doré.
Tèxte de Dante: 1. «Per me si va ne la città dolente, 2. per me si va ne l’etterno dolore, 3. per me si va tra la perduta gente. 4. Giustizia mosse il mio alto fattore: 5. fecemi la divina potestate, 6. la somma sapienza e ‘l primo amore. 7. Dinanzi a me non fuor cose create 8. se non etterne, e io etterno duro. 9. lasciate ogne speranza, o voi ch’ intrate.» | Tèxte mieu: 1. «Per ieu se va dins lo sojorn dolent, 2. per ieu se va dins l’etèrna dolença, 3. per ieu se va vèrs la perduda gent. 4. Just drech moguèt cu vouguèt ma naissença, 5. me faguèt lo poder qu’es eilamont, 6. l’amor promier, la sobrana sapiença. 7. Denant de ieu, non foguèt creacion 8. se non etèrna, e ieu etèrna duri: 9. vàutrei qu’entratz, laissatz tota illusion.» |
Ai tengut à conservar l’endecasillabe e la tèrça rima, coma tot au lòng dau Grand Viatge. Aquò constrenhe necessariament à de cambiaments dins lo tèxte, en temptant per s’alunhar lo plus pauc possible dau sens originau.
Per lo promier vèrs, i a ja una dificultat: segur que se pòu revirar facilament «Per ieu se va dins la ciutat dolenta», mai s’en italian dolente rima amé gente, en occitan non fonciona. Causissi doncas d’escriure sojorn, que mena à l’adjectiu dolent, que rima amé gent.
Au segond vèrs, meme problema: se pòu revirar «Per ieu se va dins l’etèrna dolor», ma aquò mete un [u] en rima, qu’après non correspònde amé lo [ur] de factor e amor. Passi doncas à dolença, que farai rimar après amé naissença e sapiença.
Au vèrs tresen, pas de dificultat màger, en defòra de la preposicion tra, que manifestament non pòdi tradurre per demièg, que lo vèrs sarié faus.
Au quatren vèrs, me siéu alunhat dau tèxte d’origina. Pensi d’aver conservat lo sens sensa tròup li faire d’escòrns!
Parier per lo cinquen. Segur que eilamont es pas divina...
Per lo vèrs seisen, l’inversion entre lei dos permete de conservar lei mots en reglant lo problema de la rima evocat per lo segond vèrs.
Lei vèrs sèt e uèch perméton una traduccion esquasi moto per mot. Mai se pausa lo problema de la rima, que l’italian fa rimar lo participi passat create mé la segonda persona dau plurau dau present indicatiu entrate, çò qu’es impossible en occitan. En metent creacion, consèrvi à la rima un mot de la mema familha, ma au darrier vèrs siéu constrench de faire una modificacion: escambi lei doás partidas dau vèrs, çò que me permete de plaçar à la rima un mot que pòsque rimar amé creacion. Aquí es verai qu’altèri un pauc lo sens en causissent illusion en plaça de esperança, mai ai pas trobat mièlhs.
Me fau pas d’illusion (es pròpi lo cas de lo dire!): fa longtemps qu’ai perdut tota esperança de tradurre Dante fidelament!
Pasmens, coma non vòli renonciar, m’impausi un exercici: tradurre lo començament dau cant I de l’Infèrn:
1. «Nel mezzo del cammin di nostra vita
2. mi ritrovai per una selva oscura,
3. ché la diritta via era smarrita.
4. Ahi quanto a dir qual era è cosa dura
5. esta selva selvaggia e aspra e forte
6. che nel pensier rinova la paura!
7. Tant’ è amara che poco è più morte;
8. ma per trattar del ben ch’i’ vi trovai,
9. dirò de l’altre cose ch’i’ v’ho scorte.
10. Io non so ben ridir com’ i’v’intrai,
11. tant’ era pien di sonno in su quel punto
12. che la verace via abbandonai.»
2. mi ritrovai per una selva oscura,
3. ché la diritta via era smarrita.
4. Ahi quanto a dir qual era è cosa dura
5. esta selva selvaggia e aspra e forte
6. che nel pensier rinova la paura!
7. Tant’ è amara che poco è più morte;
8. ma per trattar del ben ch’i’ vi trovai,
9. dirò de l’altre cose ch’i’ v’ho scorte.
10. Io non so ben ridir com’ i’v’intrai,
11. tant’ era pien di sonno in su quel punto
12. che la verace via abbandonai.»
Illustracion de Gustave Doré.
Aquí, me senti bessai un pauc avantatjat, perqué me disi qu’après tot, lo tèxte de Dante es en granda partida la reescriptura d’un tèxte occitan, coma ja l’expliquèri en detalh dins mon article «Jaufré-Cerverí-Dante: nuit et égarement»[2]. E mai se, lo sabi ja, aurai de mau à repectar l’accentuacion dei vèrs, qu’ai agut l’oportunitat de mostrar dins un autre article[3] coma Dante a emplegat la diversitat ritmica deis endecasillabes (4-7-10, 4-8-10, 6-10) per tradurre lo ritme de l’accion e deis emocions.
Lu promiers dos vèrs pàuson pas de problema, que se pòdon tradurre mot per mot:
«À mitat dau camin de nòstra vida
me retrobèri en una seuva escura»
me retrobèri en una seuva escura»
Au tresen vèrs comènçon lei dificultats. Per començar, l’occitan a ben l’equivalent dau vèrbe smarrire, mai es un vèrbe dau promier grope, esmarrar, que doncas non convèn à causa de la rima. La forma semarrir existisse, mai non ai trobat un biais satisfasent de l’emplegar. Ò alora fau cercar un mot en -ada en plaça de vida. Ma non sembla una bòna idèia cambiar lo vèrs 1, vist qu’avèm la possibilitat de lo conservar esquasi identic à l’originau.
Me son vengudas quatre possibilitats:
«qu’èra plus drecha la via seguida.»
«que de drechura la rota èra eissida.»
«que drecha via èra plus ges seguida.»
«que s’èra fach de drecha via eissida.»
«que de drechura la rota èra eissida.»
«que drecha via èra plus ges seguida.»
«que s’èra fach de drecha via eissida.»
Fau combinar la musicalitat, la poeticitat dau provençau, tot en temptant de conservar lo percentatge mai elevat de sens e de demorar lo mai pròche possible dau tèxte dantesc, gramaticalament coma poeticament. Per aquò me sembla que convendrà de mai la quatrena possibilitat.
Lo vèrs 4 non pausa problema, vist que podèm conservar mot per mot lo tèxte de Dante:
«Ai, quant dire qual èra es causa dura»
La soleta causa cambiada es lo genre de qual, que naturalament s’acòrda mé çò que sarà dich per lo vèrs 5.
Dins la seguida, nos trobam confrontats à una dificultat. Dante a fach rimar forte, morte e scorte. Mai nautres avèm fòrta per forte, mòrt per morte, e pas d’equivalent per scorte. Nos fau doncas modificar lei mots à la rima. Aquí me disi que se posquèssi conservar quauqua ren de la rima d’origina, sarié ben. Lo mot mòrt es indispensable. Una possibilitat es de trobar de rimas en -òrt.
Au vèrs 5, lo solet biais es alora de passar au masculin. M’aurié ben agradat de dire seuva, tant pròche de l’italian selva, mai la rima fòrt me constrénhe à passar à bòsc. E coma aquò fonciona:
«aqueu bòsc tant sauvatge, aspre e mai fòrt»
Lo vèrs 6 demanda una adaptacion. L’idea es que, ren que de tornar pensar à çò que viuguèt, lo narrator n’en sente encara una paur pariera à-n-aquela que provèt sus lo moment. Ma non se pòu conservar paur à la rima. Lo vèrbe tafurar a pron de fòrça per exprimir l’idèia. Se podrié dire:
«qu’à li pensar encara me tafura!»
Per lei vèrs 7 e 8, podèm conservar la meme estructura que çò qu’escriuguèt Dante. Gaire mai es ben apropriat per tradurre poco più:
«Tant es amara qu’es gaire mai mòrt;
ma per tractar dau ben que li trobèri,»
ma per tractar dau ben que li trobèri,»
Au vèrs 9, son de figas d’un autre panier! Coma ai dich mai aut, es impossible d’aver un equivalent de scorte. E coma avèm causit de rimas en -òrt (fòrt, mòrt), faudrà trobar quauqua ren que correspoande.
Dante a adoptat un biais pusleu neutre: altre cose. Coma aquéstei altre cose s’opàuon au ben, podèm eventualament trobar una formula que remande au mau. Tòrt e estòrt, que rímon amé fòrt e mòrt, remàndon en mirau à la diritta via dau vèrs 2, çò que m’agrada. Arribi ensinda à:
«dirai per començar l’òrre e l’estòrt»
Lei puristas me diran qu’ai apondut lo mot òrre, mai cu a ja legit l’Infèrn podrà dire que lo mot es de circonstància!
Per lei vèrs 10 e 12, aurèm una facilitat per lei rimas, que son de vèrbes conjugats. Podrèm faire parier. Au vèrs 10, se podrié imaginar de laissar lo present indicatiu sabi, mai à l’aurelha non convèn non sabi ben. E redire a un pen de tròup, tornar dire n’aurié encara de mai. Vaquí perqué nòti contar. Podèm doncas tradurre:
«Non saupriéu ben contar coma i entrèri,»
Lo vèrs 11 pòu menar à una traduccion literala aisada:
«tant èri plen de sòm à-n-aqueu ponch»
La soleta restriccion es la rima, que dins l’ipotèsi d’una traduccion de la seguida faudrà trobar una correspondéncia ai vèrs 13 e 15. Aquò sembla aisat per lo vèrs 13 (giunto/jonch), sembla mai complicat per lo vèrs 15, onte compungere non a un equivalent dirècte en occitan. Franc d’emplegar lo vièlh componch (compong dins Raynouard, dins lo sens de “atristat”).
Lo vèrs 12 pòu menar parierament à una traduccion literala aisada:
«que lo camin verai abandonèri.»
À la lutz de tot aquò, vaquí doncas un exemple de çò que pòu donar una traduccion dau tèxte de Dante:
«À mitat dau camin de nòstra vida
me retrobèri en una seuva escura,
que s’èra fach de drecha via eissida.
Ai, quant dire qual èra es causa dura
aqueu bòsc tant sauvatge, aspre e mai fòrt
qu’à li pensar encara me tafura!
Tant es amara qu’es gaire mai mòrt;
ma per tractar dau ben que li trobèri,
dirai per començar l’òrre e l’estòrt
Non saupriéu ben contar coma i entrèri,
tant èri plen de sòm à-n-aqueu ponch
que lo camin verai abandonèri.»
me retrobèri en una seuva escura,
que s’èra fach de drecha via eissida.
Ai, quant dire qual èra es causa dura
aqueu bòsc tant sauvatge, aspre e mai fòrt
qu’à li pensar encara me tafura!
Tant es amara qu’es gaire mai mòrt;
ma per tractar dau ben que li trobèri,
dirai per començar l’òrre e l’estòrt
Non saupriéu ben contar coma i entrèri,
tant èri plen de sòm à-n-aqueu ponch
que lo camin verai abandonèri.»
Un començament que me sembla globalament satisfasent. Ara, faire la seguida dins lo meme biais sarié segurament interessant, mai sarié un pretzfach que prendrié d’ans e d’ans... Fau n’aver lo temps e lo coratge!
[1] Auba Novèla, 1996-2017. http://toscanoreinat.chez-alice.fr/VIATGE.html
[2]Bulletin de du Centre de Romanistique n° 7, Faculté des Lettres et Sciences Humaines de Nice, 1994, parierament disponible aquí : http://toscanoreinat.chez-alice.fr/jaufrecerveridante.html.
Jornalet es possible gràcias al sosten economic e jornalistic dels legeires e benevòls. Se lo podètz sosténer en venent sòci dels Amics del Jornalet o de l'Associacion ADÒC, o tot simplament en fasent un don, atal contribuiretz a far un mèdia mai independent e de melhora qualitat.
Emai a lexic egal, es de mal parafrasar una lenga paroxitonica en una lenga que s’a apocopat la part non femenina del seu vocabulari...
Me sembla aquí considerable, admirable e preciós tot aqueste trabalh menimós d'un traductor coma lo que Reinat Toscano mena aicí.
Totun, ai enveja de suggerir una autra apròpcha del meteis texte font, per amor que la poetica de Dante es establida, entre autre, sus una concepcion de "Poesia tampada" segon la definicion que ne prepausava un autre Renat, Nelli aiceste ; çò es a saber, una poesia que sa poetica se noiriís e s'establís sus los mots e los sons, los ritmes de sa lenga.
Una poesia obèrta, ela, s'establís suls images qu'inventa en fasent s'encontrar engenhosament non pas los sons ni los mots, morfologicament, "materialament", mas los concèptes e las idèas que pòrtan en eles, concèptes e idèas perfaitament traductiblas a d'autras lengas, lo mai clar del temps. Una poesia obèrta, son autor sap qu'es obèrta justament a la facilitat que pòt esprobar el-meteis a la traduïre dins una autra lenga (que li cal totun plan mestrejar tanben) sense i pèrdre res de la poténcia poetica nativa dins sa lenga font.
Òr se tròba que Dante conjuga las doas definicions, una del fons obèrt, l'autra de fòrma tampada. E tot çò que dona las susors al nòstre meritòri Reinat Toscano li perven justament de la dimension tampada del grand poèma.
Fin finala, qué manca a un lector occitan que vòl legir Dante uèi ?
1) Una bona mestresa de la fonetica nativa italiana sel sègle XIII.
2) Una bona coneissença del contèxte cultural de l'òbra, de sas allusions mai o mens claras, de sa carga culturala generala, fòrça prigonda (nòtas de pè de paginas fasent fonccion per aclarir la lectura)
3) Una traduccion literala, mai fidèla que se pòsca, en occitan estandard (l'occitan mai neutre, fixat e legible possible per totes e cadun), en regard del tèxte original.
Lo primièr punt, fondamental, es lo solet biais que pòsca, dins l'absolut, permetre d'accedir corrèctament a la dimension tampada d'una poetica, quina que siá, Dante, Cavalcanti, Petrarque, o qui mai voldretz.
Lo segond punt, fòrça important, permet d'abraçar del mièlh que se pòsca, la dimension obèrta d'una poetica quina que siá, venguda d'una autre temps e/o d'una autra cultura que los d'un lector actual occitan. Los especialistas de romanistica occitana o sabon fòrt plan que, plan comentan preciosament lors edicions d'occitan medieval per ajudar a la lectura contemporanèa…
Lo tresen punt ven de çò que totòm non a necessàriament l'onor e lo prestigi d'èsser provençal (per exemple, en Chalòssa) e qu'aquò non li lèva lo dreit d'accedir a l'òbra de Dante en occitan. E non anam far una traduccion d'aquela òbra dins cada vairanta de cap-lòc de canton, totun !
Lo primièr punt reclama un polit volontariat cultural e intellectual del lector (mas aquesta curiositat se poiriá fòrt plan apréner a l'escòla, e o sabon plan, a Calandreta…). Lo segon punt demanda una immensa cultura a lo(s) que prepausarà(n) la traduccion en question. Lo tresen punt demanda un pòble pro madur per compréner l'interès que pòt trobar a dispausar d'un estandard pedagogic e fonccional, plan establit, en occitan. E aquí, quant ne sèm luènh encara, paure de nosautres !
Aquelas consideracions teoricas largas non lèvan res al trabalh ni al meriti intellectual e artistic del nòstre Reinat Toscano, que m'agrada aicí de saludar e encoratjar. E vos recomandi la lectura, justament, de sa "seguida de la divina comedia", fòrça interessenta, notadament dins sa dimension universala de poësia obèrta que i soi fòrça sensible.
Vòstre comentari es a mand d’èsser validat. Per terminar lo procès de validacion, vos cal encara clicar sul ligam qu’anatz recebre per e-mail a l’adreiça qu’avètz indicada.
Escriu un comentari sus aqueste article
Senhala aqueste comentari