Las salasons son, o èran, lo cambajon de las gents de la mar, la resèrva de proteïnas en consèrva d’aqueles qu’avián pas quicòm mai a portada de man e lor caliá far avant coma podián. Abans, quand èran a bon mercat, i aviá pas de pescador qu’aprestèsse pas qualque quantitat de peis salat o secat per consum a l’ostal. Aquò eran de causas qu’agradavan, los paladars i èran abituats e dins la solharda totjorn n’i aviá. Mas ara los pescadors agachan tanben la television e manjan de sopas instantanèas e al prètz que còstan (las salasons) lospauques que, de manièra mai o mens artisanala, encara ne fan las destinan logicament al comèrci.
 
Aquò de salar la merluça, naturalament, es un afar de norvegians e d’autres pòbles del nòrd d’Euròpa. Mas aquí ont i a mar i a la costuma de salar lo peis, e empraicí tanben n’avèm qualque tradicion, qu’es fòrça vièlha, perque las salasons son plan ancianas, una consèrva per quand i aviá pas de peis fresc. Apareisson dins un tèxt del poèta grèc Esiòde (sègle VIII aC) que fa aital: “Bizanci es la maire del ton salat, e del vairat, que demòra dins las aigas prigondas, e de l’àngel, fòrça nutritiu.”
 
E èran tan apreciadas o mai qu’ara, segon çò que podèm legir dins un epigrama de Marcial (sègle I) que s’i mençonan los lepetitges mai cars del moment:
 

Ès de fèrre se ton vièch, Flac, encara se quicha quand la tiá mestressa te demanda sièis veirats de garum, o dos talhs de ton salat, o un pichon lusèrp, e se crei pas digna d’un rasim entièr; quand la gaujosa serventa li pòrta d’hallex dins un plat de color roge, mas, ela lo se chapa dins un virat d’uèlh.

 
Mai modèrnament podèm dire que, al dire del Libre deSent Soví, la sarda e lo ton salats èran dins lo sègle XIII una manja abituala, e lo ton, per cèrt, aprestat d’aquela manièra ja s’apelava “de sabla”, nom qu’a perdurat fins ara en catalan.
 
Lo ton se pesca tradicionalament dins las madravas, mas ne demòran ja paucas. La darrièra madraga dels Païses Catalans, la de l’illa de Tabarca (o Illa Plana) desapareguèt en 1960, e ara las salasons de ton venon d’Andalosia, de l’Atlantic, mas nos cal dire que las aprèstan al gost valencian perque, quand clavèron las madragas nòstras, i aguèt de gents que s’i transportèron e i portèron las siás coneissenças; malgrat aiçò, i a encara de pescadors, sustot dins las comarcas de miègjorn del País Valencian, que contunhan de salar e de secar de sardas, luces, melvas e d’autras espècias mendres.
 
A l’ora d’ara las salasons mai presadas son la moishana[1] e los uòus de ton o de còrb, salats e premsats, qu’òm emplega pertot per l’aperitiu. Mas i a longtemps que son caras, una autentica manja de rics, se nos cal far cas d’una poesia pareguda dins lo numèro del 26 de julhet de 1924 del setmanièr alacantin El Tio Cuce que portava per títol "Bona está la salaúra!":
 

Deu far aperaquí vint ans,
e benlèu pas tant encara,
la classa trabalhadora
amb quatre sòuses manjava,
perque las femnas anavan
plan matinet a la plaça
e amb cinc centims de bonita
o dètz centims de moishana
se fasián las talharinas
e un platat de fritanga[2]
e amb una còca d’a quilo
que pauc d’argent li costava,
manjava pro la familha
e encara de còps sobrava.
Èra lo salat pels paures
lo solet tòrcalagremas,
dejunava un jornalièr,
pan, merluça e tomata,
e en volent despensar fòrça
quinze centims despensava.

L’uòu de ton, e mai l’arenc,
la bonita, la moishana,
las sardinas, lo vedèl,
la tonina e lo veirat
èra la manja obligada
de tota la classa bassa;
que tot èra a bon mercat
e amb un tròç de pan e vairat,
quatre olivas e una ceba
e puèi après un glop d’aiga,
estava un òme arrengat
fins qu’anèsse a son ostal
a miègjorn o per la nuèch
e tot quillon se manjava
un plat de ris amb favons[3]
e puèi après una fritanga.

Uèi las causas an cambiat,
uèi qui de moishana pren
es lo que passa de renda,
o ten qualque mina d’argent;
l’uòu de ton es uèi delici
per lo Rei o per lo Papa;
e es tan granda sa valor,
que veirem sense tardança
cossí botan l’uòu de ton
embarrat dins una caissa,
una polida d’estug,
e coma s’èra un joièl,
botat dins la mirondèla
d’un joielièr d’importància
amb un cartèl que vos diga:
“A dotze liuras la quarta”.

Son pas mai las salasons
lo manjar de la gent baissa,
es manjar de potentats;
perque si vas a la plaça
a cromprar quatre trocets
d’uòu de ton e de moishana,
e merluça e tonineta,
la pòcha plena prepara,
e tanben pòrtamoneda,
donc as besonh en dardenas
coma pauc sièis mila rals[4],
e segur fau cort encara.

Ieu per la part que me tòca,
en vesent çò que se passa,
crompi pas de salasons,
los daissi als aristocratas,
e mangi cambajon cuèch,
carn de moton e de vaca,
choriços de Cantimpalos,
botifarra catalana[5],
perdigalhons en consèrva
e encara que tot aquò
son manjars d’aristocrata
son mens cars que lo salat
e fan pas mal a la pança.[6]

 
I a doas sòrtas de salasons: las que, un còp saladas e lavadas, se daissan secar, e las que se meton en salmoira. Las primièras son las qu’òm trai per l’aperitiu, talhadas en lesquetas fòrça finas, e las segondas finisson dins los fricòts. Pòdon provenir de peisses divèrses, mas la mai apreciada es la moishana, de color escura, que se trai de las parts mai tendras del ton e qu’après de salada òm daissa secar en gimblas qualques jorns, fins qu’arribe al ponch just de madurason. Nos cal dire que las salasons son apreciadas sustot dins la region d’Alacant, mas la moishana agrada pertot e la podèm trobar dins de tèxtes d’originas divèrsas, valencians e catalans. Çò que repòrti en seguida es un fragment de la poesia Les barraquetes de nadar (los barracons de nadar), de 1905, del valencian Xavier Paulino, ont podèm veire que la vendián coma lepetitge en riba de mar:
 

E pendent qu’elas se calfan
òm crida per totas parts:
—Llargues[7] amb òli!
                       —Moishana!
—Gairoton!
                       —Aiga sivà![8]
—Criveletons de canèla...!
—Galetas doças e amb sal!
—E qual vòl d’aiga fresqueta!
Que la veni de portar!
E mila autres lepetitges
d’espantosa varietat.