De temps en temps, reiterativament, apareish eth debat sus se cau díder “Aran” o “Val d’Aran”, sajant de mostrar un caractèr mès identitari, ua imatge promocionau, ua pretenuda coeréncia... Eth debat ven originat per moviments o per partits politics que vòlen senhalar especificitats, però tanben a sigut motiu d’inquietud en bères institucions qu’an mostrat un respècte ena identificacion deth territòri.

Hè uns ans ère majoritari er emplec de “Aran”, però darrèrament semble qu’er emplec major ei eth de “Val d’Aran”. Fluctue...

S’eth significat originari de “aran” ei “val” (Haran/Aran), de suposada etimologia vasca, seríem deuant d’ua repeticion (tecnicament un pleonasme). Segontes Joan Coromines originàriament eth nòm siguec sonque “Aran” e atau auem “Mijaran” e “Cap d’Aran”  coma denominacions formades damb eth nòm comun “aran” e non pas damb eth nòm pròpi. E donques, se volem mantier era tradicion auríem de nomenar ath territòri sonque coma “Aran”, talament coma siguec en sòn origen: “Era Val”. Ac trobam atau ena Cansò de Santa Fé (sègle XI): “Cisclani Bascon, que son d’Aran”, o quan en 1108 Alfons eth Batalhaire s’intitule “Regne Aldefonso in Aragone… in pallars et in Aran”, o quan en 1198 Pèir eth Catolic da permís entà edificar en Espitau de Sant Nicolau de Pontelhs “domino Deo et Ecclesie Hospitalis Sancti Nicholay edificari infra portus de Barraves et de Aran…”

Era Querimonia, en 1313, emplegue ua auta tendéncia. Ditz “vallis de Aranno”. I apareish dotze viatges enes que “Aran” va acompanhat tostemp de “vallis” en minuscula. E en sègle XVII en libre Privilegis, franqueses y Libertats concedides per los Sereniss Reys de Arago a la Vall de Aran… tostemp apareish “Vall d’Aran” e ena confirmacion des Reiaus Priviletges dera Val d’Aran otorgadi peth Rei Ferrand VI eth 12 d’octobre de 1755 sonque apareish “Valle de Aran”

Iniciaument siguec “Aran” e posteriorament se hec majoritària era forma “Val d’Aran” tot e qu’era forma “Aran” non despareishec: Jacint Verdaguer escriuie “Garona per Aran rondinant” e Condò la reproduïe en “Garona per Aran bramant”.

En aguesti moments se hè un emplec des dues formes, d’ua manèra fòrça equilibrada. En costat der emplec de “Aran” i trobam denominacions coma er Archiu Generau d’Aran, eth Conselh Generau d’Aran,  Aran Salut, er Institut d’Aran… e per contra en costat “Val d’Aran” i an denominacions coma Espitau Val d’Aran, Musèu dera Val d’Aran, Grèmi d’Ostalaria dera Val d’Aran, Fondacion deth Musèu Etnologic dera Val d’Aran o era Escòla d’Ostalaria dera Val d’Aran. Era Lei 16/1990 que creèc e articulèc era administracion pròpia deth país se referís ara “Val d’Aran”, mès era segona Lei, era 1/2015, que la modifiquèc, ja sonque se referic a “Aran”. Er Estatut d’Autonomia de Catalonha [2006] sonque parle de “Aran”. Eth de 1979 metie “Val d’Aran”. Es mieis de comunicación, includits es deth Conselh Generau d’Aran, empleguen majoritàriament era forma “Val d’Aran”.

En 2016 era presidenta dera Comission de Toponimia de Catalonha demanèc ath Sindic d’Aran quina denominacion calie préner respècte deth territòri en tot detectar que i a un emplec barrejat des dues denominacions. Enes mapes sonque n’i cau méter ua. Eth Conselh Generau d’Aran demanèc un informe ar Institut d’Estudis Aranesi-Acadèmia aranesa dera lengua occitana. Er informe, complèt, de 13 pagines, manifestèc que i a un emplec variat des dues denominacions. Era forma “Val d’Aran”, era mès emplegada geograficament, incorpòre informacion paisagistica ben considerada sociaument. Forçar eth sòn cambi a d’èster valorat damb paciéncia e rigor. Er IEA-AALO aportèc fòrça critèris, però subertot convidèc a reflexionar-les. Non se prenec cap decision.

Eth debat poderie préner d’autes direccions: en catalan diden “l’Aran”; era tradicion catalana non reconeish era forma sense article. Açò a motivat ua influéncia ar aranés que de forma incorrècta a traduït, en fòrça ocasions, per “er Aran”. Aguesta non ei ua forma aranesa. Cau díder “Aran”, sense article. S’optam pera forma “Aran” en aranés, en catalan auram de méter “l’Aran” .

I an auut interpretacions mès estranhes coma era de “valle de Aram” que hège Juan Francisco de Gracia (1618) en “Ordinaciones, pragmatica y edictos reales del valle de Aram [sic]” (de “ara” romana entath sacrifici)”. E conven saber qu’anticament, e pendent  fòrça temps, en lòc d’escríuer “Val”, s’escriuec “Bal” o “Bat” . Eth madeish Condò influït pera Escolo deras Pireneos empleguèc aguesta forma en bèth moment.

Deisham entà ua auta ocasión er hèt de que i an aranesiparlants qu’empleguen era forma “Valh”. Sabem pas se per influéncia deth catalan o deth lengadocian, o dilhèu per ua tradicion.  E auem detectat, en castelhan, un “Valle d’Aran” (damb apostròf) ath que non volem dar cap intencionalitat.

E i a es que sonque diden “era Val”, “la Vall”, “el Valle”, “la Vallée”… per excelléncia.