Ja hè quauques setmanes dera mòrt de Tònho (eth dia abans dera Hèsta d’Aran -16 de junh de 2023). Ara podem parlar-ne en perspectiva.

Coneishí a Tònho de gran, quan comencèc a encuedar-se de produïr en occitan, en aranés. I metec era vida que li quedaue: s’interessèc per tocar eth bot e hèr musica aranesa, per apréner a escríuer er occitan dera Val d’Aran d’ua forma complèta e corrècta, per promocionar Vilamòs, per hèr traduccions de Tintin, d’Alícia en País des meravilhes..., participar en convèrses, hèr articles, impartir classes d’aranés (auec fòrça alumnes), investigar sus Jusèp Condò, collaborar ena redaccion deth Diccionari der aranés e ena Gramatica der aranés, traduïr es leis deth Parlament de Catalonha, representar ara cultura occitana en Institut d’Estudis Ilerdencs, hèr videoclips sus eth Barbacans de Canejan, musicar poèmes de poètes aranesi (Jèp de Montora, Xavi Gutiérrez...), collaborar e corregir Sapiéncia Occitana, era revista digitau… e fòrça mès, e tot per un sentiment de país, coma se creiguesse que non auie acabat lo qu’auie vengut a hèr en aguesta vida, coma, s’abans de morir, li faltèsse produïr e entregar quauquarren qu’encara non auie completat, coma s’auesse un deute damb era vida e qu’era maudita malautia li volesse impedir de complir.

De totes es sues accions era que mès projeccion li a dat, era que mès l’a hèt a conéisher ath delà dera Val d’Aran ei es traduccions de Tintin ar occitan. Siguec ua grana hita de liéger ath capitan Haddock enes sòns acostumadi renecs adaptadi ara Val d’Aran: “mila trons deth Montlude!” o “mila milions de mila canaules”; o as agents de policia Dupond e Dupont convertits en Bertranet e Bertranon.

Eth Tònho que coneishí entreguèc fòrça, dèc ara tèrra mès de lo qu’era tèrra li dèc; non recebec ena madeisha proporcion, ne deth miei, ne dera gent, ne dera salut. Es tres la mautractèren.

 Compartírem fòrça estones en encastres culturaus diuèrsi, coma en Institut d’Estudis Aranesi-Acadèmia aranesa dera lengua occitana, dera qu’ère membre, en tot que manifestaue qu’èster Academician dera lengua ère un des maxims orgulhs dera sua vida. Eth 5 de juriòl de 2020 m’escriuec: “Encara sò assimilant era trascendéncia deth mèn nomenament coma membre dera Acadèmia. Non è pro paraules... Ei un gran aunor.” Un mes abans diguie: “[er èster membre dera Acadèmia] non sabes se quina illusion e quina aunor represente tà jo. Sonque demori èster ara nautada e qu’era mia malautia non represente cap de limitacion às foncions que me calgue hèr”. E ath long d’aguesti darrèrs ans es sues referéncies ara Acadèmia e era sua satisfaccion per formar-ne part se mutipliquèren.

De Tònho en podem rebrembar fòrça causes ben hètes, però n’i a ua que l’auem de plaçar ath naut de tot, pera sua extraordinària qualitat: son es articles publicats en Jornalet entre gèr de 2015 e març de 2021; un totau de 47 articles que son, sense dobte, es milhors articles periodistics dera istòria der aranés. Calerie publicar-les en ua edicion especiau.

Eth Dijaus 22 de gèr de 2015 escriuie eth sòn prumèr article titolat Es arrominguères. Hège atau: “Èm fòrça es aranesi que per diuèrses arrasons viuem dehòra deth nòste país e qu’exercim era nosta condicion coma ‘ambaishadors’ volontaris delà a on sigam. E dilhèu encara en son mès es que sense èster neishudi ena Val acaben sedusidi peth país e se convertissen en activistes de tot çò aranés. Aran non fenís pas en tunèl. Arribe enquia a on i a un aranés qu’exercisque coma tau. (...) Aran ei ua jòia poliedrica damb fòrça prismes: lengua, persones, païsatge, cultura, gastronomia, arquitectura, literatura, poesia, teatre, tradicions, musica, istòria, espòrts, etc. Fòrça d’eri singulars e d’auti excepcionaus. Èm un país arric en contenguts.”

E ar atzar n’escuelhi un aute: “En Arres encara podem escotar eth silenci dera auta Val e es sons dera natura: eth panteishar etèrn deth sòn barranc, er aire des Canaus quan bohe que hè a mòir es huelhes des herèishos, era canta dera aigua que còle ena hònt, eth poth que cante ena garièra ara ora que li semble perque non enten mès es campanes, eth bronit deth tauàs que ja non a mès somèra a qui shordar, era tringòla dera craba roieta tamb eth son crabòt, que campen ath cap deth malh, eth resson deth can deth caçaire que laire Coeiseca ensús e eth cant deth corbàs que les escarnís a toti des des bromalhs deth Serrat.”

A Tònho era tèrra li siguec ingrata. Siguec enterrat en Vilamòs en ua ceremònia prauba, praubissima, que de cap de manèra ère ara nautada de lo que mereishie e aué, ath cap de cinc mesi, un viatge passat eth dia de Tots Sants ena sua hòssa encara non i a cap d’identificacion. Ei ua pena!

E totun, eth dia de Martror quauquarrés portèc flors fresques entà Tònho.

Dempús de visitar era sua tomba m’arribè en Bossòst a veir era de Mossen Condò e me n’alegrè: tanben auie flors fresques.