(Nòtes prèvies:Aguest article se publique iniciaument, es dimenges, en diari La Mañana, que recentament a hèt un renauiment e se publique sonque en catalan. Damb era excepcion dera nòta deth Costumari, es referéncies bibliografiques d’aguest article son de Sol Invictus - Isaura Gratacós- IEA-AALO 2022).

Enes entralhes dera Val d’Aran i a amagada ua campana, era Campana des Defunts, que tocarà eth dia deth judici universau entà cridar a toti es defunts deth mon entath judici finau. Aguesta campana ei germana de ua auta que i a en hons dera val deth Canigó qu’ei proprietat deth diable, pr’amor qu’eth dimòni, ambiciós e promotor deth mau ei eth senhor e amo de tot aquerò qu’ei hèt de metal. Aué, 24 de deseme, entà miejanet aguesta campana tòque a hèsta e se la sentetz ei un mau presagi que pronostique calamitats publiques, pèstes, hames e guèrres. Eth diable en lunfèrn hè ua hèsta, celèbre damb toti es diables, diableses e males persones, qu’ei content e açò ei un mau signe entàs òmes dera tèrra (Joan Amades-Costumari català).

Ditz Isaura Gratacòs en Sol Invictus qu’enes prumèrs tempsi, en neolitic, a on er òme non auie separat eth mon animau der uman es “bèsties parlauen” e qu’era net de Nadau ath ser non cau anar tara bòrda. Aquera net es bèsties parlen e non cau escotar-les. Un òme que non volec seguir era tradicion anèc entara bòrda, parlèc damb es bèsties e londeman l’enterrauen. En Aspet a 40 quilomètres dera Val d’Aran ua vesia expliquèc qu’“era Net de Nadau, jamès cau entrar en un estable. Pr’amor que pòrte mala sòrt. E era mia tia, era fraia dera mia mair-sénher ac auie proïbit a tota era familha. E non entrauen (...)N’i auie un d’Aisaut, que se vantaue d’auer entrat en estable era net de Nadau. E tres setmanes dempús auie mòrt”. Era lengua a un tèrme entà designar ad aqueth qu’escote parlar as bèsties: escotchalaïre.

Eth començament der iuèrn ère fòrça important entàs collectivitats. Ère eth temps dera manca de produccion, qu’includie tanben era dificultat der heret e dera gana, eth sacrifici d’animaus entà non auer d’alimentar-les e entà alimentar-se eri, entà aucir era hame… calie demorar eth més d’abriu entà recomençar era produccion.

Aguesta net ena que se tròben eth començament der iuèrn e er alongament des dies, tanben ei de celebracions, de hèsta, però damb un sentiment de tristor, de conformar-se damb es dificultats que se presenten.

Coma entà Sant Joan, solstici d’ostiu, eth huec ei protagonista d’aguesta net de Nadau. Es dus huecs son eth madeish huec enes dus estats extrèms. “Sant Joan e Nadau qu’es partissen er an”.  “Es brases dera soca de Nadau que cremen jos es cendres son era vida que permeterà era explosion des fòrces vitaus ena vrespada deth solstici d’ostiu, enes ahlames colorides e ennautides deth huec de Sant Joan”. Aguesta net de Nadau s’alugue un huec, ua soca pesada, de tronc e arraïtzes, massissa, de combustion lenta, qu’a de durar dotze dies.  “Era brasa deth huec que dromís jos eth cendre ei era imatge dera vida iuernau descelerada”

Aguesta vielha tradicion, dera soca que creme, se recuperèc en Les, en 1999.  Era tronca, non creme dotze dies, en creme tres o quate; se pòt arribar a sies ei considerat coma sies dies e sies nets: es dotze mesi der an… se hèn interpretacions…

En quauqui lòcs deth Pirenèu occitan es mainatges corrien d’ua casa ar auta en tot hèr a virar halhes, bocins d’espart engodronat, ath torn deth sòn cap entà celebrar era recuperacion deth solei, en tot diboishar ena ombra eth cercle deth solei que renèish dempús deth solstici, mentre cantauen “Nadau, Nadau, Nadalet. Pera carn e es caulets, corri corri Nadalet, era garia en huec”. Es halhes les haràn a virar tanben entà Sant Joan, pèro en lòc d’auer un huec comunitari, ara, en aguesta net deth 24 de deseme, es mainatges van de casa en casa en tot apropar-se deth huec familiar.

Eth Solstici correspon ad aquera epòca ena qu’eth solei ena distància, hè que sigue eth moment en que s’acabe era tendéncia d’alongament des nets e er acuerçament des ores de dia. I a era tristor der iuèrn però ei un periòde de renauacion, de renaishement.

Eth solstici d’iuèrn, que signifique, ena sua part positiva e d’exaltacion era celebracion dera renaishença deth solei, celebrada de mil manères.

Ara, aué La Mañana tanben celèbre de forma especiau aguest solstici, dempús de 85 ans d’existéncia, damb ua naua propòsta, un nau disenh, vinculat ara identitat, estacat ara lengua, que tanben ei tradicion e ei modernitat ath madeish temps. En solstici de 1985 La Mañana siguec eth prumèr diari en auer ua seccion en occitan; ara hè 38 ans. Aué s’a acabat aquera idea, aquera imatge qu’exprèsse Wikipèdia de que “La Mañana és un diari local de Lleida escrit en castellà”. “Eth solstici se viu coma un punt clau que barre ua pòrta entà daurir-ne ua auta”. Eth solstici der iuèrn de 2024, que comence ara fin de deseme de 2023, transforme era realitat de La Mañana e cree un renaishement nau. Eth castelhan ère en passat. Celebrem-ac!