Jusèp Sandaran Bacaria, hilh de Canejan, viuec entre 1875 e 1942; neishec a miei abriu de hè 149 ans. En aguesta setmana de Sant Jòrdi 2024 ei bon de rebrembar-lo e de destacar que i an tres aspèctes dera sua vida qu’an estat pòc considerats o que son desconeishuts:

1. Jusèp Sandaran siguec eth prumèr qu’escriuec ena varianta aranesa dera lengua occitana. Hèm excepcion dera òbra de Joan Benosa deth sègle XIX, dera que sonque n’auem, sense totau seguretat, era “cançon dera oelhèra”, que quede en inventari coma ua produccion aislada e dobtosa, en sentit que poderie èster de produccion populara; en tot cas ua òbra sense continuitat. Sandaran s’acuelhec ar occitan coma lengua de cultura; auec relacion damb era Escòla deras Pirenéos, que representaue era soleta opcion organizada en emplec der occitan. Sabie qu’er aranés, eth gascon, eth provençau, eth catalan... an era madeisha filiacion lingüistica (eth en didie lengües catalanes). Damb Bernat Sarrieu, lidèr dera Escòla compartic era normativa ortografica e es sues inquietuds e principis ena estructuracion dera lengua occitana: “d’une langue comune pour tous les pays d’Oc”. En 1907 publiquèc eth sòn prumèr trabalh ena “Era Bouts dera Mountanho”, ath cant de Camelat, Perbosc, Sarrieu… Eth trabalh ja auie estat publicat un an abans, 1906, en ua revista catalana, Catalonia damb quauques variacions grafiques. Ère eth madeish an que Juli Soler publiquèc “La Vall d’Aran”, a on hè ua dignificacion dera lengua d’Aran. Aqueth prumèr poèma de Sandaran ère “Era mia pastoura”, que dediquèc a Bernat Sarrieu, que ditz qu’ei “facile de béi se quin edj aranés ei gascoun, è se quin sémble at luchounés”. Ei era prumèra òbra d’aquera renaishença der occitan aranés de començaments deth sègle XX: “L’e vista atau dourmin,/A’ra mia jòya,/ Et cap dessús d’et bras;/ La m’è guardat de près, / È s’aguesse vist, quin n’ère, De veroya!…”. Eth prumèr escrit… Ath delà d’aguest, Sandaran harà ua longa produccion. Dempús d’eth vieràn Jusèp Condò, Rafael Nart, Francisco Nart, Ramon Carità, Joan Loís Puig...

2. Jusèp Sandaran, auec ua vida politica, militèc activament ena UFNR, concretament en Districte III de Barcelona. Era UFNR, Unió Federal Nacionalista Republicana, se creèc en 1910 coma resultat dera conjoncion de tres partits republicans, federalistes e nacionalistes catalans. Sigueren persones destacades d’aguesta organización Francesc Layret, Antoni Rovira Virgili, Andreu Nin, Lluís Companys (que siguec president dera seccion joena)… e tanben Pompeu Fabra. En destacam era presidéncia de Pere Coromines qu’auec relacions damb era Val d’Aran e qu’ère pare de Joan Coromines que hec importants estudis lingüistics sus era lengua d’Aran. Joan Coromines en “El parlar de la Vall d’Aran” cite mès de 200 viatges a Jusèp Sandaran. Le ten en compde e ei un des sòns referents en estudi dera lengua. Era militància politica de Sandaran a estat pòc avalorada, s’a amagat, però cau tier-la en compde ena mesura que se place ena defensa der hèt nacionau catalan qu’eth oriente vers era Val d’Aran. Siguec un hèrm defensor dera identitat catalana.

3. Jusèp Sandaran siguec un activista lingüistic. Ère escritor, un literat… però tanben siguec un actiu defensor dera lengua e deth sòn emplec, un promotor dera sua valor e deth besonh dera sua promocion. Eth moment mès emblematic ei era famosa conferéncia de 1913 en Ateneu Obrer deth districte II de Barcelona. Aquiu Sandaran senhalèc qu’es catalans mespredèren pendent fòrça ans er aranés coma se siguesse ua lengua de sauvatges. E rebrembe era doçor der aranés, qu’ei dera madeisha soca qu’es lengües deth Meddia francés e que eres, damb eth catalan includit, perteneishern ara madeisha família, que Sandaran en ditz era família catalana, e les rebrembe es grani escritots, Mistral, Ros, Sarrieu… es Trobadors. Explique qu’en Aran era lengua a conservat era sua forma mès semblanta ara dera edat mejana que non pas en cap aute lòc de Catalonha, “sense bastardir-se amb l’arreplec de paraules arabigues”. E dempús d’ua extensa justificacion anime as aranesi a emplegar era sua lengua entara glòria deth país e conselhe e demane as catalans qu’ajuden ara lengua propia d’Aran que li donguen acuelhement e projeccion, pera glòria de Catalonha: “Catalonha a de profitar dera excellencia aranesa entara sua propia grandesa”.

Damb Sandaran era imatge sociau dera lengua d’Aran hè un capvirament envèrs era dignificacion; comence ua naua orientacion que Josep Aladern ena presentacion dera conferéncia de Sandaran de 1913 indicaue damb aguestes paraules: “Tant de bo que l’acte d’avui sigui’l començament de la gran i patriotica obra que en l’avenir haurà de relligar Catalunya a ses grans, magnifiques i glorioses terres germanes de l’altre costat dels Pirineus”.

Tot eth potenciau de reivindicacion dera identitat aranesa qu’auem auut enes finaus deth sègle XX e començaments deth XXI comencèc damb Jusèp Sandaran.