L’ideia vengot d’una passejada dens lo vilatge de Savinhac[1] en Vasadés (parçan de Gironda): la de contar la vita d’un gojat deu lòc a tres epòcas diferentas. Tres temps, tres hats mes una sola tòca: subervíver e bastir una vita urosa dens un encastre impausat per la costuma e per l’istòria.

A l’Edat mejana

Dens la familha, n’avem pas de nom. Sonque nos sonan “Crestians”, mes crestian n’es pas un nom: vòu sonque díser qu’èm crestians, e aquí tot lo monde es crestian. Nosauts qu’èm gahèts[2] e los gahèts n’an pas lo drèit d’aver un nom d’ostau. Alavetz jo me soni Pèir, sonque Pèir. Atau es, e es atau.

Ce ditz que los aujòus nòstes, los Visigòts, non volèvan pas estar crestians e es per aquò que vivem, lahòra, dens lo barri deus Crestians, luenh de tots… Egau, jo soi crestian com los auts, e com tots los mainatges deu vilatge, estori batiat, enfin pas tot a feit com tots los auts: estori batiat un dessèir, a boca de nueit, dens la glèisa vuida. Es atau que son batiats los mainatges deus gahèts.

Gahèts? Ce ditz qu’avem gahat la malaudia, i a bèra pausa e que la podem passar aus uns e aus auts, es per aquò que digun nos gausa pas tocar, es per aquò tanben que vivem isolats, esluenhats deu vilatge.

Au vilatge, i a Margòt, la hilha deu maçon e quan la vesi, la Margòt, èi lo còr que pataqueja, n’en soi malaut, solide, mes malaut d’amor. Soi segur, qu’era tanben que m’espia, mes de luenh...e serà totjorn de luenh. Se pòt pas maridar dab un gahèt. Egau, se me preneva per marit, soi valent e puirèi ajudar lo son pair, es vielh e que seré solaçat...Mes maçon, non puirèi pas estar, los gahèt n’i an pas drèit, ni tanpauc paisan o comerçant , sonque podem estar hustèir e haure: pareish que la husta e lo hèr ne passan pas la malaudia...

Jo, qu’aurèi una gojata deu barri deus gahèts, una cosina. Tant chic qu’èm que nos maridam totjorn dens la cosinada...

Vorrí tant acabar dab la “pata d’auca”[2] .

Deu temps de l’Empèri

M’an tirat au sòrt, me fau deishar la tèrra e anar a la guèrra. Los rics se pòden pagar quauqu’un mei, mes jo soi praube e l’Emperaire a hrèita de sordats.

Anèit tots que son tristes a l’ostau: qui soenharà lo bestià a la bòrda?

Au regiment, son tots grans e hardits. Jo soi flinguet, me disen que puirèi pas portar lo fesilh. Benlèu me van tornar a l’ostau? Mes... non, m’an balhat un pifre: soi jo, dab lo tambor a costat, que menarèi lo sordats a la batalha, solets en cap de rega.

Aquí nau ans qu’i soi, nau ans de guèrra e de batalhas, los pifres son los mei joens e los mei en davant: quantes companhs èi vist morir devath la mitralha...Mes jo, èi podut subervíver, e me vaquí tornat a l’ostau, dab lo pifre. Que m’en vau poder jogar las danças de noste, lo rondèu o lo congò, e benlèu tanben las danças navèras qu’aprenori a la guèrra...se gausi. Es que son danças vergonhosas que se dançan en cople, òmis e hemnas abraçats com si èran maridats! La mei mau-ensenhada de totas, se sona la valsa, ce ditz que la cueisha deu gojat que deu rasejar, a véser tocar, la de la gojata. Jo, pas jamèi ic harèi!

Dab lo pifre, lo tambor e la caisha, hèsem la “ripataulèra” e nos vam per las bòrdas atau de har dançar. A còps, me remembri deus companhs que pas jamei tornaràn.

Shiula lo pifre, shiula!

A la fin deu sègle XIX

Com m’en tornèri deu bal, vesori la Margòt!

Non pas la Margòt que se’n èra enamorada lo rèir-rèir-rèir gran pair, aqueth, qu’èra gahèt e se l’a pas jamei podut maridar...N’es damorat malurós tota sa vita, lo praube.

Non! Jo qu’aurèi la Margòt d’aquí, e segur que nos vam maridar, lo “caça-can” a jà balhat los ribans per las bòrdas![3]

Serà la mei bròia nòça deu Vasadés. Que va durar tres jorns, e i aurà musicaires, un pifraire e un violonaire e s’i puirà dançar dinc a punta d’auba. Enfin los convidats que puiràn dançar dinc a punta d’auba, pr’amor que Margòt e jo, de cap a miejanuèit, nos aniram a l’esconut...dens la cramba.

Tots los convidats que cresen que serà la de l’auberja, mes non, qu’èm mei finòts! Avem demandat au vesin de nos prestar la cramba de la gran-mair. Solide qu’aquí nos puiràn pas trobar! Enfin, i a un problema: i a crotz de pertot dens aquesta cramba, e per çò qu’i volem har, me gèina que lo Jesus vesi tot atau...Alavetz, qu’avem virat Jesus de cap a la paret, sonque lo temps de “har las causas”.

Donc, de cap a miejanuèit, a l’esconut, aniram dinc a la cramba, nos desvestiram, e un còp curts, nos botaram dens lo lhèit per i har lo ninon...Comprenetz perqué voi que Jesus sii virat de cap a la paret!

Enfin, haram lo petit, se pas jamei los convidats nos an pas trobat. Se que non, solide qu’entraràn tots dens la cramba, dab lo pòt de cramba emplenhat de torrin[4], e nos farrà minjar la sopa, curts dens lo lhèit...la vergonha! Enfin, quan sii acabada la sopa, damoraram sols e puiram, enfin! Har lo petit!

Quan siim maridats, la Margòt que vendrà víver a l’ostau, dab Pair e Mair. Tota la familha que serà quilhada davant la pòrta per l’arcuélher. Qu’arribarà dens lo bròs, dab lo son cabinet e totas sas causas. Jo, li balharèi la man per la miar dens l’ostau. Solide que serà trista, la Margòt, de deishar la familha, benlèu que plorarà un chic, mes es atau, son totjorn las gojatas que van víver dens la familha deu gojat. E pui, quan sii pas mei aquí la mair, Margòt que vaserà mestressa de l’ostau e qu’i comandarà tot! Es doça, la mair e soi segur que se’n saurà har aimar...Nosauts los ereitèirs deus gahèts, qu’èm sovent deus bons dab los estrangèirs: coneishem lo reject e la soletat!

La bòrda nos deu tot provesir per la vita-vitanta, diners que i n’i a pas, o chic, alavetz crompam pas arren. Cadun la sua òbra: los òmis aus camps e las hemnas a la bòrda. Los quites mainatges qu’an de trabalhar. Enfin, se los nos deishan, pr’amor que dab aqueras irèias de las navèras, ce ditz qu’an d’anar a l’escòla per apréner a legir e a escríver. Legir e escríver? A de qué pòt servir a un paisan? Jo, quan èi de besunh, m’en vau véser Mossur Curat, e va plan atau. Los dròlles seràn paisans com lors pairs: es atau dempui sègles e serà atau enqüera per sègles e sègles!