Au parat deu 80-au anniversari de la liberacion de París, resurgís l'istòria deu governador militar deu Groß Paris, Dietrich von Choltitz. Es plan coneishut que lo mandament de hèr sautar los monuments de la vila l'arribèc d'Adolf Hitler e qu'estoc pas hèit. Es atau que comença lo debat.

Purmèr, cau saber quicòm de susprenent, es que von Choltitz n'arribèc pas en pòste que lo 7 d'agost, sia 19 jorns abans la liberacion.

Segon çò que digoc pendent sons interrogatòris, causiscoc deliberadament de pas complir lo mandament deu Führer per sauvar la vila. Serà sa linha de dehensa tota la vida. Son hilh, entrevistat recentament, seguirà aqueste discors tanben.

Mes uns istorians, deus quaus Françoise Cros de Fabrique, pensan que se von Choltitz a pas destrusit París, es pas per desobediéncia mes per manca de mejans.

Sèm lavetz davant duas teorias:

1/ A pas volgut per umanitat.

2/ A pas podut per manca de mejans.

Solide la charradissa es pas encara acabada e los mejans de saber la vertat be son prims, mes la soscadissa que'm veng purmèr a l'esperit dens aqueste cas, es aquesta:

Perqué dever causir entre duas solucions opausadas? L'esperit uman es plan tròp complèxe per qu'un ahar atau estosse redusit a un acarament tan maniquèu. Nos cau tostemps a nosautes, ailàs, caricaturas per ensajar de discernir nocions que son mès complicadas que çò que pensam.

Las solucions pòden estar tanben:

3/ A pas volgut, mes pas per sauvar la vila, per se sauvar la vida, o una pena pesuga après la guèrra.

4/ Esitava, estoc redusit a's plegar au Führer, mes la manca de mejans fin finala l'a ajudat.

5/ Volèva pas, e per astre la manca de mejans l'a ajudat sense que hasca qué que sia.

6/ Volèva pas, e s'es arrengat eth medish per que l'accion sia ineficaça.

7/ Volèva aubedir, mes a comprés que la guèrra èra perduda e que valèva pas lo còp.

8/ Tot se debanèc tan lèu qu'avoc pas lo temps de hèr qué que sia.

Estoc enregistrat a l'amagat e sons jaulèrs comprengón lèu qu'avèva perduda tota hidança dens Hitler quan l'encontrèc auparabans.

Doncas es fòrça complicat, a còps, de jutjar de la responsabilitat de quauqu'un. La persona era medisha se pòt quitament convéncer deu 1/ lavetz que sa motivacion èra la 8/.

Quan escrivi que "l'istòria existís pas", vòli díser clarament que çò que sabèm de l'istòria, es la resulta sovent d'un caminament que va de la hèita istorica a la percepcion populara que'n demòra, en passar per mantuns malhons (cronicaires, istorians, artistas, politicians, ensenhaires) que son pas mès hidablas que "lo cuu d'un dròlle de sèis setmanas", com disèva mon oncle en chtimi, pr'amor que degun es pas neutre.

Se von Choltitz èra un eròi o un coard, ac saberam benlèu pas jamès.