Enes darrèrs 40 ans auem auut diuèrsi estudis sus eth coneishement e er emplec der occitan aranés. Damb Tèrra aranesa i auec uns prumèrs apropaments, personaument tanben è publicat ath long d’aguesti ans bèra recerca (a nivèu sociau, escolar…), s’a hèt bèth estudi des de bèra universitat… En 1986, era Generalitat publiquèc eth trabalh de Teresa Climent (Realitat lingüistica a la Val d’Aran), que daue uns nivèus mès baishi de comprenença e lectura que non pas es actuaus, però  fòrça mès nauti d’emplec abituau (58%); er an 2000 era Generalitat e eth Conselh Generau publiquèren  “Eth coneishement der aranés ena Val d’Aran”, realizat per Xavier Vila (actuau Conselhèr de Politica Lingüistica dera Generalitat), que reflèxe boni nivèus de coneishement dera lengua.

Ena Enquesta d’emplecs lingüistics (EULP) que hè era Generalitat cada cinc ans, s’i recuelh era mesura der emplec e coneishement der occitan en Aran. E, destacam er estudi “Langue Occitane: État des Lieux 2020” hèt per Ofici Public de la Lenga occitana que compare Aran damb era rèsta d’Occitania (regions d’Occitània e Naua-Aquitania).

Un aspècte qu’afècte es resultats dera lengua ei eth desplaçament des persones. Era Val d’Aran a estat un territòri damb fòrça migracions, des de molt antic. A finaus deth sègle XVIII, segontes eth cens de Floridablanca era Val d’Aran auie pròp de 6000 abitants, a finaus  deth XIX, cent ans dempús n’auie pròp de 10.000 (segontes estudi des libres sacramentaus e censi de poblacion, d’Oriol Beltran), apruprètz era poblacion qu’ara a; en començaments des ans 80 deth sègle passat, ath cap de cent ans, auie mens de 6000 persones. Es moviments a nivèu Val d’Aran an estat continus, però i an pòbles aranesi qu’an moviments extraordinaris. En 1787 en Bausen i viuien 423 persones, en 1887 i auie 471 poblants; en 1787 en Vilamòs i viuien 129 persones e en Vielha 756;  en 1878 en Vilamòs n’i auie 262 e en Vielha 755. Cent ans dempús Bausen cònste damb 79 poblants, Vilamòs damb 83 e Vielha 1880. Eth moviment interior ei important. Es lòcs mès aluenhats dera carretèra se ueden en favor des milhors comunicats; però Les passèc d’auer 865 poblants (mès que Vielha) ara fin deth XIX a auer-ne 559 en 1981. Èster ath cant dera carretèra e capitau deth territòri afavorís eth creishement. Però aguest creishement non ei estable ath long des dus cents ans evaluats: en 1940, metegam per cas, Les encara auie mès poblants que Vielha, e en Bausen en 1960 encara i auie 236 abitants. Era forma de moviment non ei unica, ne ei establa.

Ei, plan per açò, que mos resulten interessants es informes elaborats, hè quauqui ans pera Direccion Generau de Politica Lingüistica e er Institut d’Estadistica de Catalonha, enes que mos localize es dades. N’extreiguem es següentes dades sus se que passe en 2011, quan era Val d’Aran tornèc ath torn des 10.000 poblants: en 2011 en Bausen comprenien er aranés eth 100% dera poblacion, eth 90% lo sabie parlar e eth 83% lo sabie liéger e er 11% escriuer-lo. En Vielha es percentatges varien: era comprenença non ère totau (eth 87%), era capacitat entà parlar-lo baishaue ath 57%, es abilitats entà liéger èren deth 69%; totes damb valors menors que non pas en Bausen; e per contra era capacitat entà escriuer-lo aumente ath 44% (segurament per efècte dera escòla). E analisam se que passaue en Vilamòs: eth 97% comprenie era lengua pròpia, eth 82% lo sabie parlar, eth 70% lo sabie liéger e eth 56% escríuer. Aguesti son apruprètz es madeishi percentatges de Naut Aran, en madeish an (2011). Es percentatges de Bossòst son mès semblants as de Vielha, e es de Canejan se semblen fòrça as de Bausen.

En madeish periòde es dades a nivèu Val d’Aran mos dan un 83% de comprenença, un 55% de capacitat d’emplec orau, un 59% le sabien liéger e un 35% escriuer-lo. E en ua analisi mès concrèta veiguem qu’enes edats dera poblacion se produís ua corva, campana de Gauss, en tot concentrar-se enes mès joeni e es mès vielhs, es milhors coneishements, e en tot produïr ua pèrta importanta enes edats miejes, enes de major produccion laborau e de cria.

Es estudis cau debater-les entà poder hèr apropaments e orientar politiques lingüistiques adequades, e subertot cau que siguen mès pregonds que lo que permet eth dimensionat d’aguest article. Ena Val d’Aran, enes darrèrs tempsi, i a pòqui neishements e comparativament, moltes defoncions; mos envielhim, però i a mès joeni, e ei subertot peth moviment de persones que vien de dehòra, que se placen subertot en Vielha. Constatam ua complexitat importanta ena avaluacion des processi migratòris, e mès se consideram es intèrns, e açò a repercusions en emplec dera lengua; e a mès, parlam de poblacions petites a on es petiti moviments an ua trascendéncia grana enes percentatges.

Subertot, quan parlem des numèros, en emplec der aranés ena Val d’Aran, non podem èster simples; non n’i a pro damb díder que sonque i a un 20% d’emplec abituau. Aquerò ei pòc o ei molt. Depen!