Après la natura, es l’òbra dals òmes, lor trabalh e los monuments qu’enaucèron que son meses en avans

L’òbra dals òmes, lor trabalh e los monuments qu’enaucèron son meses en avant en s’inscrivent d’un biais istoric primier. Son los eretiers d’un saberfar que los companhons fan remontar a de temps biblics (veire lo desvelopament a la fin de la mieu respòsta Question 2) e qu’an recebut «I fiéu de l’Art», lo gaubi per ben far, fargar d’un biais bèl, de la part dal «fiéu de Dàvi».

L’ancian, un dals capoliers dals companhon sembla que parle a Calendau coma per la sieu formacion: «- De l’univers, dis, enfant libre,/ Que sias li letro dóu grand libre/ E coustrusès miéus que lou vibre/ A l’ome de palais, à Diéu de mounumen».

Recòrda la Natura qu’es l’òbra de Dieu coma o avèm vist avans. E doncas la tèrra es un palais de Dieu ansin.

Aquel sabença de creacion e de bastison (e non de destruccion s’opausant a l’episòdi dal Cant precedent) es espandit de’n pertout «Pèr li planuro e pèr li colo/ Avans qu’eissamon vòsti colo,/ Coume un vòu d’iroundoun bastissèire de nis,/ De pòu que l’auro vous emporte».

Après un lòng desvelopar descripciu, vesèm de fach que totes los còrses de mestiers son importants coma ditz Calendau per “Fau de tóuti pèr faire un mounde...”.

Calendau enumèra quasi totas las foncions de la societat “Li païsan [...] Lou terradou”, “Li barcatié, patroun e mòssi,/ Porton la pas e lou negoci”, “Van li sóudard en guerro”, “li prèire/ Pèr ensigna ço qu’es de crèire”, e finisse per “E li troubaire, que di rèire/ Nous lauson li vertu dins si vers dous e clar”. E l’estròfa d’après: “li sage e li savènt/ Diton li lèi gouvernarello”.

E alora per far la sintèsi de totes los mestiers de companhons, Calendau presenta amb gaubi la complementaritat de cada enfant esperital de Mèstre Jaume, Sobisa e Iram: “Oubrié, fustié, massoun e fabre,/ Enarquiha coume de gabre! / Vaqui lou bastimen ount lou rèi Salamoun/ Vouguè vous jougne à la manobro,/ Tóuti d’acord, mèstre e manobro,/ Cadun paga segound soun obro...” fague resson sonòre “obro” d’’oumbrino” amb los vèrses situats mai avans: “Fai vèire que pamens lou mendre bartassoun/ Porto, uno fes dóu jour, oumbrino”. E avèm l’impression d’entendre l’expression “Mèstre d’obro dóu Felibrige”.

Calendau ditz “Qu’èro bèu! - E tambèn, avès fa mar e mount” parlant d’unitat entre Provença maritima e montanhas.

Calendau vanta l’union originala e critica la capacitat de destruccion dals òmes (a meditat despí los mèlzes de Ventor e los bruscs pilhats de la Ròca dal cire): “Qu’èro bèu, enfant de lumiero,/ Quand dins li cor l’unioun proumiero/ Encaro nourrissié lou vivènt cremadou! / Li counquistaire, rèi destrùssi / E chivau fèr d’Apoucalùssi, / Passavon, sour coume d’esclùssi,/ Embrenigant li pople, aproufoundissènt tout...”.

Mas gràcias als companhons, la restauracion de las ciutats e de l’Art, èra possible per donar las basas de l’Antiquitat: “Vautre venias: tourna-mai jouino,/ Li vilo sourtien de si rouino,/ Libro noun, es verai”, la feconditat tòrna, l’estabilitat tanben “ni piéucello noun plus,/ Mai femo facho, mai matrouno,/ De bàrri nòu pourtant courouno,/ E dins soun sen, dins sis androuno,/ De l’Empèri rouman reçaupènt lou trelus”. Lo raionament latin estent l’antenat, per Mistral, de l’espaci d’òc que sòna “Rouman” dins Lou Tresòr dóu Felibrige. E que lo «prouvençau» e la Provença al sens larg n’en son los descendents, coma los companhons son los filhs dals tres mèstres d’òbra dal temple.

“Remembras-vous! [...]/ e vautre, majourau, Taiant la pèiro espetaclouso/ E de figuro miraclouso/ La relevant” fa pensar al trabalh, a l’òbra, que deu far cada felibre per devenir Majoral. Per relevar la lenga d’òc.

Se pensa a Severan dins “rendias jalouso/ Li mountagno”.

Es lo moment fondator de l’espaci nòstre descrich per Mistral a travèrs divèrses monuments importants o mai monumentals de ciutats de l’espaci d’Òc dins la boca de Calendau: “esfatant sa bassesso,/ Aurenjo, futuro princesso» que fa resson a la familha dals Bauçs, e mai «Carpentras, Cavaioun, Sant-Roumié, Sant-Chamas,/ S’arrengueirèron en carriero/ D’arc-de-triounfle” amb de molon de monuments romans triomfants e totjorn visibles e ben dreches. Parier per “A Nimes, à Frejus, coume en Arle, fai pòu/ Rèn que l’oumbrage dis Areno».

E dins l’estròfa d’après: «E dins Veisoun, e dins Narbouno,/ Souto la reio que darbouno/ Li tèmple, encaro vuei, greion coume lou blad...». Calendau parla de l’espaci d’Òc coma marcat per aquesta cultura latina que n’es l’eretiera.

Mas acapita la davalaia culturala coma per tota cultura a un moment (amb l’arribaia dals «barbares») descricha ansin: «Pièi lou tafòi/ Arribo mai, e mai en bòri,/ Adiéu! tournon palais e tèmple escrincela». Lo temple de Salomon se prefonda un còup de mai, d’un biais imajat. Marca un cambiament de periòde amb un simbòl.

La comparason entre abelhas e companhons se vei (l’abordarem mai a la question 2) do,s aquesta estròfa: «Mai vautre, ami, coume l’abiho/ Que, chasco annado, l’ome piho,/ E que, tôuti lis an, rebouco tourna-mai/ Soun edifice, afeciounado,/ Vautre, li guerro terminado, / Retournavias à grand manado/ E tau que li cigogno emé lou mes de Mai» comparant lo trabalh de las abelhas industriosas al trabalh de contunh de bastison e rebastison dals companhons a travèrs los temps. Dins la soliditat, la duraia e coma una seguia de cicles umans entre bastison e destruccion, amb una permanéncia, l’Art dals companhons per religar los diferents edificis importants bastits dins los diferents temps.

Lo trabalh dals companhons es tal que permete de cambiaments politics dins lo temps ansin notats: «E tout cresten lèu s’encapello/ De soun castèu, de sa capello/ E lèu, enmuraia, lou bourg es afranqui», coma las ciutats se desliurant dal pes dal senhor. E mai per recordar que gràcias a l’Art de construccion dals companhons, los papas an poscut viure en país d’Òc per un temps «E li sèt tourre merletado,/ Qu’ en Avignoun avès plantado/ Sus lou palais, ie soun restado/ Pèr dire que sèt papo an canta messo aqui» amb la chifra set simbolica repetaia dos còups.

Calendau remembra abilament que l’union mete en lume lors trabalhs coma las set meravilhas dal monde “O coumpagnoun! Que meraviho/ De vòsti man noun èro fiho,/ Quand l’unioun e la fe vous tenien lou calèu». Es una repeticion dal mòt «union» dins lo vèrs qu’avèm vist precedentament: «Quand dins li cor l’unioun proumiero/ Encaro nourrissié lou vivènt cremadou!».

L’importància de la pèira, o veirem mai, simbòl de construccion material e de bastison de se dins la simbolica dals francmaçons es feconda: «Alor en l’èr la pèiro drudo, Coume uno séuvo brancarudo,/ Anavo, ardènto e loungarudo,/ Espandi flour e flamo i clarta dóu soulèu». E fa pensar al moment que Calendau interven e se far mandar de pèiras al sens fisic dal tèrme. Pèiras que va evitar mas el va portar d’un biais simbolic tanben la sieu pèira a l’edifici de reconciliacion dals companhons. Remanda la pèira qu’es positiva, bastisse un pònt de patz.

Las glèisas coma a Arle son una continuïtat de l’eretatge latin, via los companhons, «Ansin la nau de Sant-Trefume/ (Que longo-mai l’encèns perfume!)/ Amount se bandiguè, cenacle esperitau/ Di primat d’Arle e di councile» qu’es parier un simbòl de la fòrça, de la poténcia amb lo passat important dal Reialme d’Arle. Encara l’ocasion per Mistral de far passar l’Istòria dals païses d’Òc d’un biais pedagogic felibrenc.

Parier costat dal Lengadòc, amb l’importància de la glèisa de Sant Gèli qu’a marcat dal sieu nom los Còmtes de Tolosa, de Sant Gèli (entre autre títols) coma nos es recordat aicí «Ansin la glèiso dé Sant-Gile,/ Emé li Sant de l’Evangile/ Que vihon aplanta souto si tres pourtau». La chifra tres es una chifra simbolica aquí tanben.

L’òbra dals companhons dòna de cap d’òbras que demòran fins aüra coma “sa viseto qu’en mourgueto/ Es perfourado, fan ligueto/ l coupaire de pèiro; e de Sant-Meissemin/ La fenestrado baselico/ Mounto vers Diéu». L’importància de la pèira se relèva mai aicí.

L’afirmacion «Erias li Franc Massoun!» es fòrta de sens, veirem dins la Question 2 los rapòrts entre companhons e francmaçons. E qu’un dals simbòles n’es la tibla: «La tiblo,

Aplanarello irresistiblo,/ Coume un lume de niue brihavo», que dins la nuech lo trabalh a la candela dals francmaçons sembla tant al trabalh dals companhons.

Lo passat clandestin e secrèt d’aquestos se vei mai dins «e devenié/ Simbole; aussavo, clandestino». E se religa d’un biais romantic al passat misteriós «Di frai Templié de Palestino/ Li castelar». E coma li platz a Mistral de se servir dals provèrbis e dichas «e, de-routino,/ Peréu disien li gènt: Mestié vau barounié» permete de juecs de mòts entre partir en barona, barrutlar per far lo torn de França de companhon e mai aver lo mestier permete de se bastir lo sieu domèni.

Un autre tròç important, tant per la longor acordaia dins lo nombre d’estròfas coma per las problematicas tecnicas, es un desfís, una escomessa per los companhons, èra de permetre de bastir un pònt sus Ròse: «Meme dóu cèu avias l’ajudo,/ Car sèmpre ajudo à quau s’ajudo.../ Anas vèire. Lou Rose èro encaro “indoumta,/ E la terrour jitant à pourre,/ Fasié tremoula dins soun courre/ Li fourtaresso emé si tourre,/ E d’arco ni de pont n’avié jamai pourta».

Es l’istòria de Sant Benesech, lo pastre de Vivarés qu’ausisse la votz de Dieu que li ditz «Sus lou Rose, moun fiéu, me bastiras un pont». E gràcias a la sieu fòrça e determinacion «E bagno si man d’escupigno,/ Vèn à la graso, plan se signo,/ E, trantraiant pas d’uno ligno,/ Talo qu’un massacan la cargo sus lou còu» capita de convéncer los òmes de glèisa e de poler per mostar qu’es realizable.

E las autoritats lo sostenent «A si geinoun lou Viguié toumbo/ A soun entour lou pople boumbo/ Caro-vira, l’Evesque, alin, lou vèi parti./ Emé de plour e de cridèsto/ E li man jouncho sus la tèsto,/ Li gènt lou siegon à la lèsto/ Grand Sant! vaqui d’argènt e d’or! Anen basti!».

La conclusion sembla pasmens estonanta, Benesech es pas companhon: «Lou pont aguè vinto-dos arco / Souto caduno, emé soun arco / I’aurié passa Nouè!.../ Vaqui, pereilamount,/ Coume aquéu drole aussè l’estage! / Éu pastrihoun, pas d’avantage, / N’avié pamens de l’eiretage/ Rèn, ni de Mèste Jaque e ni de Salamoun!». Perqué Benesech devengut Sant, mòstra que per la sieu soleta volentat amb l’ajua de Dieu, tot es possible. Benlèu un biais de dire que qualqu’un de modèste coma Calendau pòl i arribar? Benlèu per moderar lo costat maçonic per paréisser mai dubèrt en conclusion sus lo catolicisme?

L’importància dal simbòl dal pònt es coma la caena d’union que veirem mai bas al sens companhonic e maçonic. E fa lo pònt dins lo monde d’Òc entre Provença e Lengadòc. Que justament Benesech ven de Lengadòc (e la mitat de Vivarés es gavòta justament, doble clinh d’uèlh possible a l’autre luec vivaroalpenc d’Aiglun?).

Avèm un moment de flotament «E s’aubourant touto la rodo,/ En estremant souto si blodo/ L’afrous coumpas, - coume es sa modo» laissa pensar que tot es possible, tornar a la furia o non. Mas Calendau a una aprobacion collectiva, «Me pourtèron un band à triple picamen» que lo triple picament es un clinh d’uèlh tipic un còup de mai al monde dals companhons e dals francmaçons.

Dieu e la patz de Dieu es necessària, ditz Calendau, es justament ce que mancava als companhons per retrobar la patz entre els quora es arribat dal temps de l’afrontament. Benlèu per moderar lo sieu atrai per lo monde companhonic e maçonic? Fa quasi de repròches per dire que son en contradiccion amb la belessa de l’Art sieu e de l’estat d’esperit estructurat: «- Quau soun li gènt que s’escoutellon,/ Iéu reprenguère, e que martellon/ Sus la car de crestian coume de manescau?.../ Garden l’espargnedis annado,/ E noun sa rusco artisounado». Un còup de mai lo rapèl a la Natura es lo modèl de seguir “Coume fas tu, fourèst annado/ Que vese verdeja dóu nouvelun pascau...» amb lo pendent de la naissença de Dieu, al temps de Calen(d)as, coma meme etimologia amb Calendau, e a l’autre temps fòrt dals crestians per Pascas, qu’es lo moment de la fèsta mai importanta dal crestianisme. Commemòra la resurreccion de Jèsus, e benlèu per los companhons una renaissença per virar l’esquina a lors repròches e grèuges.

D’alhors la forma «Pascau» de Pascas fa pensar a «Calendau» de Calendas.

Calendau alora interpèla los companhons per aver tota l’atencion amb lo redoblament «Alucas-la!» a cada començament d’estròfa. La primiera parla de Maria Magdalena, autre personatge mitic que seria estach sepelit dins la Santa Bauma, qu’es un luec d’un simbolisme triple: «Alucas-la! Qu’es aboundouso,/ Fresco, enraçado, vertudouso!.../ L’on sènt qu’a vist prega la santo Pecairis.../ Dirias qu’anan, dins uno raro,/ Vèire lusi sa bello caro./ Glèiso d’amour, beves encaro/ Li plour de Madaleno, amarello dóu Crist». Mèstre Jaume, Maria Magdalena, e Sant Maximin dins la segonda estròfa que nos parla de la Natura coma escondent de mistèris «Alucas-la! Souto li domo/ De sa fougouso e verdo como,/ Trè vo uno ourrour sacrado: em’un pious fremin/ Li fueio amagon de mistèri; Li broundo semblon de sautèri; L’amo ilumino la matèri; De Santo Madaleno e de Sant Meissemin».

Calendau ditz el los mòts importants per Esterèla coma en conclusion d’aquest acamp, dins l’encastre vegetal e animal en ligam amb Dieu «Lis aubre parlon; l’auceliho/ Douçamenet en l’èr bresiho/ Avau meme, au secant, flourisson li blavet.../ E vautre...». I es un fosc, cu parla aquí?, de fach i es una rompeüra de ritme que vesèm per lo començament de l’estròfa d’après «Me lou levèron de la bouco» que nos permete de capir cu parlar. Es un companhon que ditz «Mai, d’aut travaiaire,/ Embrassen-nous sènso mau-traire!/ l’ a ‘n soulet Diéu, sian tóuti fraire:/ ‘Vaqui lou grand Secrèt!/ Vaqui lou grand Devé!-» en repilhant los mòts emplegats per un dals capoliers companhons «Secrèt» e «Devé», e en se faguent copar la paraula per un companhon es coma se Calendau aguèsse capit el e se siguèsse arribat al reng de parlar coma un mèstre.

L’estròfa siguenta contunha ansin «Gounfle, cabusson à cha sóuco/ Au senlis un dis autre: en brasseto, à l’istant,/ Coume de grano de lampourdo / Tóuti s’arrapon; i coucourdo/ Que pendoulavonà si bourdo/ S’amourronà-de-rèng, e parton en cantant» en nos mostrar encara lo ròtle de la simbolica de las «grano» coma lo milagranier simbòl de fertilitat, de resurreccion e de conoissença. E de la lamporda qu’a la proprietat de desvolopar la consciéncia. Contunha l’importància de las plantas amb lo començament de l’estròfa siguenta «De majourano e de saureto,/ A si capèu, à si barreto», simbòl respectivament de benèstre, de bonaür e simbòl d’eternitat, de constància e d’amor sensa fin.

Lo cant tanben es important dins lo monde companhonic e avèm l’impression qu’es la fin d’una acamp companhonic. Lo cant es comparat a un riu, tornam dins la transicion amb lo real de l’espaci que Calendau se tròba, dins la Natura (Santa Bauma al moment de l’aventura, a Aiglun per cuntar als brigands): «Lou cant, de liuen en liuen, idoulo.../Pièi coume un gaudre que s’escoulo,/ Trecolon pèr li coumbo, alin, de tras en tras».

Es tanben coma un pantais que se’n va, que desapareisse coma es apareissut, dins un bruch de Natura marcat per «de tras en tras».

L’objectiu es, que lo lector, a travèrs Calendau empare tanben e ague de claus, per capir l’epopèa. Lo sens dals trobadors, mai clar mas tanben lo sens mai clus, escondut, coma maçonic, esoteric. E aver coma de claus e de retipaires de vita per se formar, se guidar e decodar los enjuecs per un jove dal país d’Òc e capir lo monde. E din slo sens de Mistral, amb tota la valor de las causas destruchas, que pòlon èstre rebastias materialament coma o faguèron los companhons, rebastir lo prestigi immaterial de la lenga d’Òc amb los majorals.

La riquesa narrativa d’aquest cant

Calendau se rende en peniténcia a pè descauces a la Santa Bauma, luec important de la Natura provençala que s’i tròba la soleta selva primària (qu’a desapareissut autra part) d’aquest costat occitan de Mediterranèa. Per i anar Calendau travèra lo valon Sant Pònç de Gèma e la selva fa lo ligam en pantais entre los fraisses, las píbolas e las mónegas trevant los arbres. Los dos se mesclant dins la quietude que va èstre trebolaia per d’umans.

Aquel Cant es coma per dire que los òmes non an tot de marrit e que i son de modèls per far ben e far lo ben, per bastir qualqua ren puslèu que de destrurre coma talhar de selvas. De modèls que Calendau, coma dins un roman dal romantisme, li permete de far la sieu formacion e que pòl seguir.

Calendau descriu un biais estructurat que de joves fan lor formacion, els tanben, mas professionala amb los Companhons.

Descuèrbe los companhons sensa los veire, a travèrs de bruches coma de bèstias “vous a pas di que, de la man d’eila,/ Iéu vau entèndre uno brounzido,/ Orro e counfuso à moun ausido,/ Coume d’ourlado enrauquesido/ E de bram bestialen e de crid esquila...”. Mas son d’òmes. Pròva que bèstias e òmes se pòlon semblar, a l’ausia dal mens ja.

Mai que de bèstias benlèu es de creaturas infernalas que fan un tal bosin, avèm tornat dins un registre infernal coma avans la sieu resureccion après l’ataca de las abelhas. Se vei dins “Moun camina devenguè pigre/ Me demandavese li tigre,/ Lis ieno, li pantèro e lioun african,/ Èron vengu, roumiéu sóuvage,/ Au Sant-Pieloun en roumavage,/ O se, roumpènt soun esclavage,/ Li demòni d’infèr menavon tau boucan”.

La selva conservaia e la Natura plena de patz fa la transicion “Dóu bos tranquile sus Ii cance/ I’a quaucarèn. Au-mai avance”. L’òme fa part d’aquesta natura totun. Es renforçat per l’animalizacion dals òmes vistes coma de formigas: “Vese mòure au soulèu un negre fourniguié/ Au-maire regarde, recounèisse/ Qu’es de ma raço e de moun sèisse”.

Los òmes son capables de far lo mal e de se far la guèrra coma vesèm dins “La bataio en furour e soun caud beluguié.// Que, tron-de-milo, eiçà pou èstre?.../ Hòu! siegue lou diable! Escaufèstre”.

Coma l’aiga, los òmes raion, son en massa mas en fluiditat. Fa la transicion d’un biais imajat amb lo castig possible de la Natura que versaria d’aigas en furia sus las pendas de las montanhas devengüas patanuas. Se vei dins “Ero uno bourjounado folo/ De fièr jouvènt: pèr Ii draiolo”. Emplisson combas e valons coma l’aiga “E rapidi valat d’uno coumbo, quand plòu/ brassado, lis aigo aurivo/ Qu’emé lou tron gisclon di nivo/ E que la davalado abrivo,/ Mens afrouso, à la mar toumbon di degoulòu”.

La Natura qu’avia castigat Calendau a travèrs las abelhas, aquí sembla mens fòrta que los companhons perqué los cabrians son mai quiets que los companhons: “Mens fèr, mens encagna, bóudrejon/ Li cabrian, e voulastrejon/ E guignon soun fissoun dins l’aire que fernis,/ E boumbounejon”.

Se vei coma Calendau en image, mas aquest còup per far partir de bèstias mens industriosas que las abelhas, qualqu’un que crema lo niu de cabrians: “Un cepaire a mes fio pèr besusclà soun nis”. Coma per dire qu’a pilhat de reculaia sus la situacion e que li es encara en tèsta la sieu malparaia passaia amb d’insèctes volants.

Dins la batèsta gropaia, i es un mesclum d’objèctes, accessòris e aisinas que semblan estranhas e mai coma un costume dins la descripcion de Calendau: “Li coumbatènt de la mesclado,/ Arma de cano mouscoulado,/ De grand coumpas de ferre-e d’óutis assassin,/ Se massacravon!” e “cridavo l’autre, emé de pèu de Chin!”.

Avèm l’impression que lo limite entre òme e bèstias es fin, cu caçan, avèm l’impression de lops: “- Fau que duerbe,/ Cridavo l’un, emai qu’esbuerbe/ Tóuti li Loup!”.

Avèm de precisions, que fan pensar coma l’oposicion entre provençal (Calendau) e gavòt/ alpenc (Severan e los brigands a Aiglun). La situacion es descricha coma se per las invectivas se cercava d’assimilar aquels «gavot» a de bèstias terriblas, de lops assedats que «Ourlavon». O mai après amb una montaia de l’intensitat perqué son devenguts -o dal mens qualificats coma tals- coma de loberons, accentuat per l’apelacion «li Devourant!» coma se siguessiam tornats al temps dal canibalisme e dal mai marrit de l’umanitat, ligaia al costat de la Natura lo mai salvatge e negatiu, dins los vèrses “- Au boio li Gavot! Ah! raço/ De Loup capoun! Ah! tartarasso,/ Ourlavon, pagas-nous, pagas lou sang d’Iram! / - I, Loup-garou! Chin! i, fulobro!/ Pausas nòsti coulour, manobro,/ Senoun, bramavon, en coulobro/ Vous lis anan chanja! Zóu sus li Devourant!...»

Se si metèm a la plaça de Calendau dèu èstre espaurugat e mai dèu se demandar se la situacion relèva de l’estranh o mai dal subrenatural per lo vocabulari emplegat. L’efièch de suspresa es desmesurat en rapòrt de la situacion reala, avèm l’impression que qualqu’un es estat tuat “pagas-nous, pagas lou sang d’Iram!», es un nom gaire comun senon «exotic» que non facilita de capir lo contèxt. Es justament ce que crea un efièch de suspense e relança l’epopèa dins un autre moment.

Lo costat irascible, irós e de folia contunha, coma un batèl de fòls, al principi de l’estròfa siguenta, coma per dire que l’afrontament va durar: «E s’estripavon li dos bando./ La fernetego lis abrando».

L’estraneïtat de la situacion se vei dins los detalhs de la descripcion de la scèna «se lardon lou coumpas», metent «Lis avuglo» al combat, al limit mai de l’absurde dins l’estròfa contunhant: «Lis avuglo: achini, se lardon lou coumpas,/ E moron, la brégo escumouso...» amb una fin totun, tragica e ben reala. I es un rampèl de la bestialitat umana amb «achini» coma transformat en «chin» (avans èran d’autres coma lobarons).

Avèm l’impression que si baton per un país, invisible coma la mòrt que los espèra pasmens, coma per las abelhas que trabalhavan per una societat industriosa, mas coma Calendau se demandam de qu’es: «Mai la Patrìo lagremouso/ Que, dins la guerro aspro e fumouso,/ Di sóudard enlusis la mort, la veson pas!...». Coma se l’amira de lor vita despassèsse la mòrt per èstre un combat d’immortalitat, per de concèptes repuant luènh dins lo temps.

Mas es en complèta oposicion amb la Natura simpla, pasibla vesina coma se vei dins la descripcion poetica, dins un aspècte umanizat de la Natura, amb de semblant de caractèrs variats «bos vierge, aut e pasible», «umble figueiroun», «tuei sevère» mas sensa anar fint a una agressivitat entre els: «E lou bos vierge, aut e pasible,/ Murmurejavo, à peno ausible;/ E l’umble figueiroun, lou féuse dindoulet,/ E lou garou, - qu’aqui trouvère -,/ Creissien en pas, m’apercevère,/ Au pèd di plai, di tuei sevère,/ Di roure espetaclous, di grand fau verdoulet». Mistral fa un juec de mòt entre «loup-garou» dins los vèrses mai avans e «lou garou – qu’aqui trouvère-» en s’amusant de l’omofonia (en provençal rodanenc se ditz pas la -p finala de «loup») e notant la precision d’o aver trobat, ce qu’èra ben real e non imaginari («loup-garou») coma la semblança de lor vocabulari estranh.

Mas la semblança entre arbres e òmes se juga dins la descripcion als vèrses que Calendau se rapròcha e quita la Natura pasibla per anar al rescòntre dal desòrdre: «Veniéu entre lis aubre; contro/ Lou trounc d’un fau, moun pèd rescontro,/ Pecaire un jouvenas d’uno segeno d’an». Se passa dins aquels dos vèrses d’un «fau» que «moun pèd rescontro» directament a un «jouvenas». Aquí la mòrt fa que la quietude a raprochat la sieu umanitat d’un arbre: «Qu’, em’ un cop de martèu, la tèsto/ l’avien creba dins la batèsto».

L’oximòra es completa amb la fin de l’estròfa: «Avié, coume pèr uno fèsto,/ Lou péu long e trena mai de soun front badant» e lo començament de la siguenta: «La sanguinado rouginello/ Embrutissié péu e trenello...» mas la fèsta es rota, coma se’n polèm dobtar, a mai la descripcion sigue tanben poetica.

Dintre la batèsta, aquels que son nafrats tanben son los joves e aquò los fa raprochar de Calendau per l’eatge (e l’idèa d’èstre en formacion de vita). Entre los jovents que se baton i es un costat coma encara enfant, precisat amb l’apèl a la maire d’aquest que de fach agonisa e qu’èra pas encara mòrt “- Ai! ma maire! Diguè dins soun darrié badai./ Me penetrè fin-qu’à la molo», es terrificant perqué Calendau assista al darrier badalh e degun s’ocupa d’el.

I es un aspècte inconscient de Calendau que capisse ren de que s’agisse mas que si lança tèsta primiera dins aquesta mena d’arena. L’espontaneïtat de Calendau pasmens es protegia perqué en apèla a Dieu, Mistral es crestian e dins la posicion dins laquala se bota, l’eròi sembla de jugar lo ròtle d’un prèire per rapelar la «patz de dieu» medievala entre combatents «- Gènt miserablo, molo! molo!/ L’amo dóu cors noun vous tremolo?/ Cridère en me jitant, subit, en plen dardai,// Au noum de Diéu! uno paraulo!...».

Permete a Calendau e mai al lector de se posicionar e d’evitar d’èstre perdut, perqué esperem d’aver de claus que las descripcions passaias nos donavan lèu.

Aquest aspècte de Calendau que s’ocupa d’afars que degun li a demandat coma per lo bòsc de mèlzes, es renfortit per las reaccions dals companhons: Faguèron tóuti la cadaulo/ Pèr vèire l’asardous qu’ausavo ie veni/ Parla de trèvo». Mas la reaccion rèsta dins la continuïtat, l’agressivitat e Calendau ne’n fa los fraisses: «Laisso! Laisso!/ Me repliquèron. E se baisso/ Cadun vers terro, e d’uno raisso/ De cop de roucassoun m’anavon esterni...». La menaça se fa ben reala dins l’estròfa d’après: «Bèn vai qu’aviéu ma vedigano/ Contro l’assaut de la chavano,/ Em’ elo sus moun cap fasènt lou viroulet,/ Rudo, tant que plóuguè la rousto,/ Rude, me boutère à la sousto».

I es benlèu ben d’escondon una allusion al monde francmaçon que la simbolica de donar la pèira de trabalhar al jove per que la tòrne trabalhaia e mostar qu’es capable d’èstre reconoissut coma mèstre. Talhar la sieu pèira que portarà a l’edifici. Perqué los companhons (dicha de maçonaria operativa) an totjorn agut de ligams e partajat de simbolisme amb la francmaçonaria (dicha maçonaria especulativa).

Aquela defensa de Calendau, sembla subrenaturala, quasi mitologica. E mai magica perqué se defende solament amb un solet baston de «vigano», de vinha salvatja qu’es ren reputaia èstre de fusta solida coma lo rore o lo castanhier. Benlèu la vinha per far resson a l’Antiquitat, coma Mistral ne’n fa d’allusions dins aquesta epopèa? E mai dins la molonaia de pèiras lançaias per tant de companhons, a d’astrissime d’evitar d’en aver al manco una sus lo morre.

«- Fraire, aquéu pan a bono crousto,/ L’entamenaren pas, venguè l’un. Tout soulet,// S’aparo de tóuti. Ma fisto,/ Es lou pu flame bastounisto/ Que jamai aguen vist respeten-lou! Que vòu?/ - Que vòu? Diguèron...». la mencion de «bastounisto» fa pensar a un torn de magia, coma al circ.

Coma aparat, Calendau atrai l’atencion per magia, e enfin l’escota sus el. I es un costat resson de molonaia dins la repeticion «Que vòu?/ - Que vòu? Diguèron...».

Aüra es Calendau que fa la leiçon de respectar la Natura a d’autres, los companhons aquí, en parlant dals arbres compatissents de la mòrt de jovents companhons dins aquels vèrses: “- Vole saupre/ Perqué vous tias à cop d’escaupre/ E de coumpas. Tuei, roure e caupre,/ Lou gréule di mourènt fai crussi... Mai sias fòu?». Calendau o ditz amb un encaenament de mòts que fan que lo sens a un biais ambigü que tòrna umanizar los arbres. Dins aquels vèrses «Arregardas la sanguiniero/ Qu’ensaunousis li cadeniero!» es coma se siguèsson cubèrts de lor pròpria sang (o saba), que los arbres divèrses fan pròva de saviesa els. Fàcia la folia que Calendau verbaliza «Mai sias fòu?».

Dins aquel estadi de lectura, seguèm lo nivèl de compreneson de Calendau que demanda d’explicas e mete los mòts que lo lector a ja qualificat sus l’eveniment «Que ràbi despietouso, ami, vous coumbouris/ E vous destrus?». L’efièch psicologic es de los far agachar lor accion amb de reculaia. Mas non solament es immediat, mas la rapiditat de reaccion per far de Calendau una persona de fisança es estonanta coma liegèm dins los vèrses «- Arregardèron.../ Un brigouloun s’aprivadèron;/ Pièi de tout caire s’escridèron:/ Soio soio perqué l’arbitraire s’óufris».

Es plaçat directament en qualitat e en posicion de savi, e sus lo còup la sieu estatura es acordaia per l’ensèm coma se vei: «Avans de segre la batèsto, / Soumeten-ie nòsti countèsto». Aquel moment pilha una forma solèmna amb un jurament «Juren». Juran en invocant de referéncias que se pensa que Calendau a pas (o pas encara) de biais logic -coma lo lector- segon la sieu formacion familiala, sociala, intellectuala e professionala -es pescaor a Cassís- los còdes per capir tot. Cu son «Mèste Jaque, Iram e Salamoun»?

Lo costat universal es invocat dins los vèrses «Juren [...]/ D’óubeï tóuti la sentènci; / E se quaucun fai resistènci,/ Malavalisco! A la poutènci/ Lou mau-toustèms lou couche e d’avau e d’amount!». La fòrça e la veracitat de l’afar s’aplica tant per Provença coma per Gavotina coma per recordar que Calendau parla tostemps a Aiglun per de gents dals Alps: «D’óubeï [...] d’avau e d’amount!» e que d’aquest biais Calendau es obeït per totes dins lo país d’Òc, meme per la companhia de Severan.

Lo ceremoniós dal moment es ajustat amb la respòsta dals companhons ensèms: “Em’ uno ourlado à brando-bàrri/ Adounc mountè lou crid: Macàri!» (patron dals boviers e lauraires).

Lo ritual dals companhon per èstre ensèms sembla de suspréner Calendau que los descriu encara coma diferents dins lo biais de formar un cèrcle entorn d’el (mas es lo biais dals companhons): «Tout-d’uno, à moun entour, de pertout boumbissènt,/ Fourmèron rodo, afera, brounde,/ Coume de gènt d’un autre mounde...». L’aspècte monumental d’aquest episòdi pilha encara un element de nòu amb lo nombre de participants: «Lou mal-auvàri me counfounde,/ S’èron pas, lou plus pau, quatorge o quinge cènt!». Es enòrme.

Alora aquels òmes, que si rapròchan de Calendau e fan lo ròdol entorn d’el permete a Calendau de ne’n far la descripcion. Dins la tièra, coma Mistral a costuma de far dins la sieu escritura, vesèm tornar un segond còup lo compàs, aisina d’un simbolisme grand a costat de material de construccion de tota mena “Forço pourtavon à l’auriho,/ En argènt blanc, en or que briho,/ Pourtavon pendoula d’óutis de mesteirau,/ Coumpas, escaire va tibleto,/ Quau martelet, quau destraleto,/ La besagudo, la rascleto,/ De ferre cavalin, de rèsso e de taraud».

Lo costat codificat, codat d’aquel societat de companhons, coma la societat de las abelhas avans, es estonant per Calendau: «E brandissènt l’armo que tuio; / Forço, peréu, en coulour bluio,/ Sus li bras nus poun à l’aguhio,/ Avien, misterious, d’entre-signe pinta».

Crea encara de suspense per aver de claus per capir lo sens de tot aquò.

Lo vocabulari d’un dals caps companhons reverta lo títol dal cap dal Felibritge e sabèm que dins l’estructuracion dal Felibritge, los còdes associatius, las relacions, la simbolica es importanta e s’es inspiraia de l’interés de Mistral per lo monde dals companhons: «Un capoulié de la batèsto,/ le flamejavo sus la vèsto/ Un long flo de riban de tóuti li coulour».

I son de segur de còdes vestimentaris coma la cigala de Manteneire, la «Pervenco» juec de mòt amb Provença, entre autres.

E mai un cap companhon dòna lo sieu acòrdi a ce que Calendau sigue en posicion de jutjar en dire «Prenguè la paraulo: Me gripe/ Lou gèu de la mort, se m’acipe/ A la messorgo! De-principe;/ Vau dire ounte es lou dre, lou devé, la valour».

Lo costat simbolic d’aquest episòdi, qu’a totplen de claus, comença d’èstre revelat. Capissèm perqué parlèron avans de «Salamoun» perqué se desvelopa dins aquels vèrses cu es Salomon: “Quand Salamoun lou magnifique,/ Diéu en tout tèms lou glourifique!/ A Diéu aguè basti lou tèmple subre-bèu». Fa referéncia a la legenda d’(H)iram (que los companhons juran sus lo sieu nom) en francmaçonaria qu’es lo tèma que sièrve al rite de passatge que viu lo companhon per accedir a la mestria dal sieu art. Al sègle XVIII, apareisse dins los rituals de la francmaçonariá un mite maçonic repilhant lo personatge biblic d’(H)iram, qu’es vist coma l’arquitècta dal Temple de Salomon.

Avèm una confirmacion amb los vèrses siguent: «E quand aguè dóu tabernacle/ Vist lou ramèu sus lou pinacle,/ En recoumpènso dóu miracle/ Que venian de councebre e de faire au simbèu,// I fiéu de l’Art lou fiéu de Dàvi,/ Qu’èro savènt entre li sàvi,/ Dounè, souto lou porge, un digne pagamen;/ - De l’univers, dis, enfant libre,/ Que sias li letro dóu grand libre/ E coustrusès miéus que lou vibre/ A l’ome de palais, à Diéu de mounumen,».

Lo monument de Dieu es lo temple. Segon la Bíblia ebraïca es lo luec de culte edificat per lo rei Salomon e destruch per l’armada babiloniana de Nabucodonosòr II qu’èra fach per centralizar lo culte dal Dieu Iiave e que ne’n restaria que lo Mur de las Lamentacions dins la vila Santa de Jerusalèm. Es tanben una tematica repilhaia dins lo moviment romantic.

Poiria èstre un simbòl de plen de causa, lo temple interior, l’image de la lenga occitana de rebastir...

Lo costat simbolic d’aquest episòdi esclara d’un biais mai larg los simbòles semenats dins l’epopèa. Dins aquel poèma, i son set vèrses per cada estròfa, set estent una chifra simbolica que se refèra a la religion doncas coma una creacion de Dieu (monde creat en set jorns, candelier a set brancas, set pecats capitals) e mai las set meravilhas dal monde...

Lo nom de Cants es de dotze, autre nombre simbolic per los crestians, lo nombre dals apòstols e mai avans dins l’Antiquitat amb las dotze espròvas d’Ercule.

Se polèm demandar perqué Mistral a integrat aquest passatge dins l’epopèa de Calendau? Benlèu perqué lo companhonatge es un element important dins la formacion d’un jove, coma Calendau es a si formar guidat per la Dòna per devenir coma un chivalier bòn e valorós. Tanben perqué la sociabilitat en Provença passa per doas grandas vias a l’epòca: las confrairias e los cèrcles/ chambretas e eventualament lor forma mai elaboraia per las lòtjas maçonicas. Enfin, perqué aquel cèrcles de pensaia e de ligam social an poscut èstre traversats per los corrents d’aquel temps, que Mistral èra influenciat per exemple per Proudhon dins la sieu jovença.

Mistral èra environat de monde d’aquel corrent de pensaia, coma un felibre important e grand francmaçon (cosin de Napoleon) William Bonaparte-Wyse.

Al passatge, lo nom de Calendal que se refèra etimologiament a Calenas, al temps novèl, de naissença fa que polèm pensar que Calendau es a l’image de Jèsus, que naisse e va se formar per cambiar las causas entorn d’el.

La referéncia a la caena d’union francmaçonica espeta als uèlhs dins aquels vèrses «Vole que res dóu Tèmple sorte» faguent referéncia al dever de discrecion maçonic e de transmetre lo saber als iniciats. Un dals moments rituals marcats es la caena d’union que fa ligam entre cada membre de la lòtja «Sènso qu’un liame lou counforte,/ Sèns touca dins sa man la man que reünis». Las doas mans se serrant estent tanben un simbòle maçonic fòrt de trabalh, de solidaritat e de transmission.

L’idea de bastir e de far fruchar la tèrra es transversala a l’umanitat e lo messatge es de dire qu’es de cadun de bastir de’n pertot coma dins los vèrses “Dins l’aveni qu’à mis iue greio,/ La drudo terro alin coungreio,/ Bramo-set, bramo-fam, milo pople -divers/ Regardés pas s’es d’aversàri,/ De mescresènt o de coursàri./ La ciéuta libro es necessàri./ Bastissès à l’Adré, bastissès à l’Avers».

Malgrat la diferéncia de lengas, e Mistral ne’n sap qualqua ren el que defende la lenga d’Òc, Dieu fa l’union per la concòrdia entre los òmes, coma o vesèm aicí «Ounte lis ome s’atroupellon/ Anas pertout, se vous apellon./ Mai un mot que vau dire Óublidés jamai noun:/ Chanje la lengo o lou terraire,/ l’ a’n soulet Diéu sias tóuti fraire!/ Restas fidèu sis adouraire,/ E de cor e de bras demouras Coumpagnoun». Lo mòt de companhon sembla ben important per Mistral que l’escriu en italicas coma d’autres mòts importants just après: «Secrèt» e de «Devé».

Mas i son de règlas de seguir per meritar de mestrear lo saberfar, «l’Art» e de non veire un desbordament incontrarotlable per evitar “que i’ague jamai mens d’erbo que d’avé” coma se liège dins: «Mai pèr que l’Art noun se proufane,/ E pèr qu’en van degun s’afane,/ E que i’ague jamai mens d’erbo que d’avé,/ Coume lou brèu que l’on courduro/ Entre li ple de sa centuro,/ De la sublimo Architeituro/ Gardas bèn lou Secrèt vous laisse aquéu Devé...».

Lo dangier es que se pèrde lo gaubi e que «l’Art» se pèrde parier coma lo capolier o ditz a Calendau «E vejaqui sus quinto pacho/ La despartido fuguè facho./ Malur à l’ouro d’iuei tout se dis Coumpagnoun,/ Li pasto-mourtié se fan mèstre/ Lou sant Secrèt pèr li campèstre/ Es apatia l’Art, à grand dèstre,/ Debano. Ansin parlè la Vertu d’Avignoun». Coma nos l’indica la nòta en francés, Mistral fa referéncia a Agricòl Perdiguier, celèbre escrivan sus los sieus fraires Companhons, partisan de la Republica e deputat (dal temps de la Prima dals Pòbles en Euròpa) en 1848. Èra lo sieu contemporanèu originari de la vila d’Avinhon vesina (una lòtja maçonica avinhonenca se sòna ansin e sus la sieu tomba, los companhons escultèron un brusc simbòl dal trabalh, que benlèu ressona amb l’episòdi de las abelhas al Cant precedent).

La modestia dins la mestria de l’Art es de gardar en tèsta ditz un companhon de Carcassona, e mai la referéncia al simbòl de la pèira, coma image de se de sempre polir e trabalhar se vei dins los vèrses: “- Pasto-mourtié?... Vautre en persouno/ La Clau-di-Cor de Carcassouno/ Respoundeguè. Qu toco i pèiro es dangeirous/ De se cacha, dis lou prouvèrbi.../ E pourrian descata lou bèrbi/ Que rousigo vosto supèrbi.../ Enfant de Salamoun, siegués mens auturous».

Avèm una clau de mai amb los tres personatges citats per los companhons que per els an bastit lo temple: «L’obro dóu Tèmple, tres cabesso/ N’en gouvernavon l’entre-presso:/ Mèste Jaque, Soubiso, em’ Iram: lou proumié/ Nous coumandavo pèr assètre/ La pèiro Iram avié lou scètre/ Dóu brounze dur; e dins li cèdre,/ Soubiso, au mount Liban, marcavo li saumié». Cadun amb un còrs d’estat precís e un saberfar especializat.

Coma dins una enquèsta emparam de crimis e se cerca de ne’n saber los autors. Es assessinat “Iram” es per aquò que i seria una rivalitat amb d’autres companhons se reclamant d’un autre paire fondator «Mai d’un grand crime à l’acabado/ Brumejo encaro la tubado/ Iram es sagata... Pèr qu?...[...]/ E l’antico freirié se desseparo ansin...».

A travèrs l’istòria de l’arribaia de Mèstre Jaume, avèm al passatge una recontextualizacion amb los Alps que lo mòt «Gavot» es tanben utilizat, a mai dal sieu sens de dialècte vivaroalpenc, coma una nomenaia per designar de companhons alpencs coma o vesèm dins: «Oh! i’a bèn mai! Carga de glòri, Vièi coume Adam, ço dis l’istòri, Emé sis aprendis que lou seguien, se saup/ Que Mèste Jaque, ome pasible,/ Cercant un rode inacessible/ Pèr medita sus l’Invesible,/ Se retirè dóu mounde au sen d’aquéstis Aup».

Mestre “Jaque” seria agut legendariament lo fondator e lo cap dals companhons peiriers (e Paire Soubise lo dals companhons fustiers), al sègle X avans JC arribat en la futura Provença après la mòrt de Salomon e la dispersion dals Obriers dal Temple. Assessinat aquí lo sieu tombèl seria situat dins la balma de la Santa Bauma, explicant los pelegrinatges companhonics. Coma serà l’abric parier de Maria Magdalena coma nos es quasi donaia aquesta notícia bilbiografica mai: “Amount sus la-mountagno blavo/ En Diéu un jour que s’isoulavo,/ Lis enfant de Soubiso embusca, treitamen,/ L’escoutelèron Mèste Jaque/ Au front li tiéu n’an rèn que taque,/ E toun sant noum, quau que l’ataque/ A menti sèt milo an, mai noun impunamen!”.

Son los descendents esperitals de “Soubiso” que son alora designats assassins. Mas i a de temps. Aquela garrolha de partença al principi dal Cant es doncas inscricha dins una legenda d’una duraia longassa. L’importància d’aquel eveniment e lo costat vielhanchon es relevat, coma en defensa ansin “Fiéu de Soubiso, un mèstre d’aisso/ Derroumpeguè: - Pas tant de maisso!/ Anen plus remena li fablo d’autre-tèms”.

Es un ancian conflicte que tenguèt la sieu origina a Marselha coma o remembra: “Que de Marsiho en escoumesso/ La richo vilo fuguè messo/ Li cors de mesteirau, en dous camp parteja” e “Di fiéu de Salamoun arbourè li coulour/ E li vincu, la gaugno palo, [...]/ Pèr la carriero principalo/ Sourtiguèronen cors”. Mas cent ans pi, i aguèt un revenge, qu’acapitèt quora arribèt Calendau.

Calendau interven per marcar la sieu modestia: “- Mèstre, fustié, massoun e fabre/ Siéu qu’un pescaire de salabre...” e a la dicha companhonica e maçonica “portar la sieu pèira a l’edifici” parafrasaia en “Fai vèire que pamens lou mendre bartassoun/ Porto, uno fes dóu jour, oumbrino.”

Se’n seguirà après lo desvelopament de las realizacions umanas, qu’avèm ja desvelopaias a la Question 1.

La riquessa narrativa d’aquest Cant fa que Severan a la fin mòstra un cèrt enervament, crespament «E te noumèron pas soun capo?/ Soun majourau, soun rèi, soun papo?/ Ie vèn, tout despichous, lou Comte Severan» amb una tièra ironica coma se Calendau se’n creguèsse.

La respòta es estonanta, sembla modèsta «E Calendau replico: - Nàni!/ Papo, ni rèi, ni capitàni!...» Perqué aquí, dins lo cuent d’aquest episòdi al public d’Aiglun, avèm l’impression que Calendau es capable en totas situacions, d’un biais extraordinari, de se’n sortir e que s’adapta lèu coma al mitan dal companhonatge (moderat totun per l’episòdi dals mèlzes). El lo simple pescaire d’anchòia coma ditz de per el deven un òme just, de justícia, e un menaire d’òme tanben.

Mas l’estonament es renforçat amb lo fach que Calendal respònde coma una botada a Severan en dire: “Mai la Prouvènço e l’Aquitàni,/ Un jour, ço qu’es bèn mai, belèu me noumaran/ Lou Counquistaire d’Esterello!».

Es un biais de declarar totun, amb la precaucion d’o dire en galejant, que se veiria ben considerat coma lo campion d’Esterèla, la faia dal país, l’ànima de Provença e mai dals païses d’Òc doncas d’Aquitània (es lo primier còup que Mistral liga los dos dins l’epopèa, me sembla). Valent a dire la quasi totalitat de l’airal de lenga d’òc.

Aquò per Esterèla, que pòl representar l’estèla d’espèr per far renàisser lenga, amb lo juec de mòt Esterèla, estèla, astre d’espèr, coma dins la simbolica dal Felibritge, astre rebèla mas de vita e bèla tèrra de reconquistar las valors e l’Istòria, o al mens de mostrar la sieu valéncia, per n’estre digne. E lo biais d’o far es de respectar la Natura de Dieu, e d’o far amb d’Art.

Es un Cant pròpi important, sembla dins aquesta epopèa per l’aspècte formacion e informacion que dòna Mistral a travèrs Calendau al lector. E benlèu se ve la formacion que Mistral aguèt quora èra jove.