Cal saludar la revirada en francés en çò de las Edicions Calmann-Lévy de: Auschwitz. Une monographie de l’humain[1] de l’istorian polonés Piotr Cywinski, director del musèu d’Auschwitz e conselhièr istoric del realizator Jonathan Glazer pel filme: La zone d’intérêt.[2]

Aquel camp de concentracion foguèt dobèrt en 1940 pel IIIe Reich per reprimir la populacion polonesa mas lèu vejèt sas marridas òbras s’espandir als: Tziganas, resistents e opausants; presonièrs de guèrra sovietics, ... En 1942, devendrà lo primièr camp de concentracion amb: òmes d’un caire, femnas de l’autre. La meteissa annada tanben, Auschwitz ajustarà una autra tòca: l’assassinat dels josieus dins l’encastre de la solucion finala. Demèst lo milion cent mila josieus de tota Euròpa encaminats a Auschwitz, de la prima de 1942 a la fin de 1944, prèp de 900 000 foguèron assasinats sul pic, sens jamai dintrar dins lo camp. En tot, entre 40 e 45, foguèt 400 000 òmes e femnas i foguèron detenguts e mai de la mitat i moriguèron.

Dins aquel libre, publicat en polonés en 2021, Cywinski ensaja de sarrar al pus prèp la vida vertadièra dels detenguts del camp. Per aquò far, s’apieja sus de centenats de testimònis gravats per la justícia a la sortida de la guèrra e recampats pel Musèu d’Auschwitz, s’apeva tanben suls rescapats que rescontrèt e costejèt. Mòstra las nafraduras sus las victimas d’aquel monde a despart. Ensaja de dintrar al pus prigond de l’èsser, del biais de subreviure d’un òme o d’una femna dins aquel encastre mortifèr. Fargat per los SS aquel poiridor aviá per toca unenca de desumanizar, d’anequelir la civilizacion, d’escarnir las règlas las pus elementàrias.

L’autor afortís qu’es malaisit de desembolhar aquel univèrs entre grops assinhats: alemands, poloneses, josieus... categorias: criminèlas, racialas, politicas... e plaça de cadun dins la ierarquia. Dins aquel encastre, sol preval lo devenir individual tirat quauques nogals fargats per de ligams familhals, o per d’apartenenças politicas o resistentas.

Pas aisit de i veire clar estent qu’Auschwitz èra pas un camp unenc. Aital Auschwitz I foguèt trencat en maites sectors, lo dels Sovietics, lo de las femnas,... Auschwitz II Birkenau èra un ensems de dètz camps. Cada camp aviá sos biaisses ben a el de tractar los embarbelats. Embarbelats que podián pas saber çò que se passava dins los autres camps.

***

Un autre obratge clau quatre-vints ans aprèp la dobèrtura del camp d’Auschwitz. Lo libre de Laurent Joly Le savoir des victimes. Comment on a écrit l’histoire de Vichy et du génocide des juifs de 1945 à nos jours[3]mercé a de correspondéncias inedichas d’istorians esclairís lo ròtle del regim de Petain dins lo genocidi dels josieus. Ara que l’òm sap ben melhor çò que s’es vertadièrament passat, la presa de consciéncia de la societat es encara pro febla e demanda a èsser butada. Far grelhar la vertat apuejada suls fons d’arquius, correspondéncias, testimònis es pas aisit, la far encapar per la societat tota l’es mens encara! Un libre nescite e sanitós dins la passa trebola que vivèm.

Dos obratges qu’ajudan a melhor desembartassar aquel passa mai que òrra del sègle XX. Pòrtan prodèl per analisar los eveniments d’uèi e avenidors.