ChatGPT ei capable d’actuar en occitan estandard damb ua cèrta resolucion, però non pòt produïr tèxtes ar occitan aranés. Sabem qu’eth traductor de Google pòt traduïr der occitan estandard a 200 lengües, e des d’aqueres lengües ar occitan estandard; però maugrat qu’admet tèxtes en occitan aranés non produís en aguesta varianta. Auem vist que DeepSeek coneish era lengua occitana però ignòre era varianta aranesa. Maugrat es dificultats er occitan generau a fòrça mès possibilitats d’existir en futur que non pas er occitan aranés e açò mos aurie de hèr reflexionar ad aqueri que voleríem conservar era varianta aranesa e subertot calerie orientar era politica lingüistica.

Quan a finaus deth sègle passat era Generalitat de Catalonha establic es normes ortografiques der occitan aranés laguens der encastre alibertin, en tot aluenhar-les des principis felibres, hec un pas enorme ena consolidacion dera lengua; li possibilitaue era relacion culturau damb era rèsta dera lengua occitana.

Enes inicis deth sègle XXI era Generalitat de Catalonha possèc eth traductor automatic, damb base en sistèma Apertium, qu’encara s’emplegue aué. Er an 2006, an dera oficialitat der occitan en Catalonha, era Generalitat inicièc un procés entara creacion d’un traductor automatic catalan-occitan generau, catalan-occitan aranés, castelhan-occitan aranés, castelhan-occitan aranés, damb entrades e gessudes enes dus sentits. Des dera Generalitat se possaue era varianta aranesa, però s’auie en compde qu’er occitan generau tanben auie d’èster protegit e se plantejaue un modèl doble occitan estandard-occitan aranés. Entà establir era Comission d’expèrts qu’auie de sancionar era lengua generau deth traductor, se demanèc as Regions Franceses der encastre lingüistic occitan eth nomenament de dus especialistes per region. Se podec establir un còrpus representatiu de tota era Occitània lingüistica. Es expèrts proposats sigueren Patrici Pojada e Patric Sauzet per Meddia-Pirenèus, Domergue Sumien e Claudi Balaguèr per Lengadòc-Rosselhon, Alain Viaut e Maurici Romieu per Aquitània, Joan Claudi Rixte e Joan Claudi Foret per Ròse-Aups,  Dario Anghilante e Rosella Pellerino per Piamont, Miquèu Segalàs e Jèp de Montoya per Institut d’Estudis Aranesi, qu’alavetz ère Conselh Assessor deth Conselh Generau d’Aran e Jacme Taupiac per Institut d’Estudis Occitans. Des de Catalonha se compdaue que calie promòir era varianta e tanben era lengua generau. Aqueth collectiu de lingüistes que mès endeuant, e pendent quauqui ans, formèren eth Conselh Assessor dera Generalitat, Grop de Lingüistica Occitana (GLO) en matèria d’occitan generau, determinèren er occitan deth traductor automatic. Eth sòn prètzhèt damb era Generalitat ère d’orientar-la en tractament der occitan estandard.

Aqueri traductors automatics pendent quauqui ans sigueren era opcion tecnologica mès auançada ena traduccion ar occitan enes dues modalitats d’estandard e d’aranés; anauen dera man. Però, ath long des darrèrs ans era opcion de trabalhar conjuntament es formes araneses e estandards a quedat desfassada e s’a incrementat ua orientacion, molt socializada des deth sud dera frontèra politica, de trabalhar subertot era varianta aranesa e desbrembar era generau. Ei ua fractura, que non pòt auer conseqüéncies positives sus era varianta. Era varianta sense era estandard ei incomplèta, pèrd preséncia…

Ara eth temps e es auanci provòquen qu’aqueth traductor automatic, de començament de sègle,  comence a quedar desfassat. Tot e atau cèrti projèctes en Catalonha e en Estat estan milhorant aqueri prumèrs traductors automatics, ena sua version d’occitan-aranés. Barcelona Supercomputing Center, Incyta, Universitat d’Alacant, Imaxin, Alia, Aina, Araina… trabalhen sus er occitan aranés. S’auance.

Entretant diuèrses iniciatives en Occitània an possat traductors automatics. Eth Congrès Permanent de la Lenga Occitana a presentat diuèrses aplicacions de tractament dera lengua, un traductor, un sintetizador vocau (era maquina parle!)… e trabalhe en diuèrsi projèctes que completaràn es capacitats dera lengua occitana. Eth Congrès trabalhe en ua forma lengadociana (o generau) e en ua forma gascona.

Però ara s’estan superant a velocitats increibles aqueres situacions, e des des institucions publiques calerà hèr un replantejament pr’amor qu’eth distanciament que cèrtes organizacions an volut produïr entre er occitan estandard e er occitan aranés està portant ara varianta a posicions de fòrça vulnerabilitat. Er interès que desvelhe a nivèu internacionau er occitan estandard ei notablement superior ath que pòt desvelhar er occitan aranés, e er intent de cèrtes estructures per menspredar er occitan estandard en favor der occitan aranés s’està convertint en un boomerang contra era varianta. Es causes son cada viatge mens locaus e mès globaus. A nivèu globau era varianta pèrd eth trèn.

(Era segona part d’aguest article serà laguens de 15 dies; era setmana que ven me cau parlar de Mistral)