Uèi, 28 de junh de 2019, fa cinquanta ans qu’esclatèron las susmautas d’Stonewall, una protèsta contra la polícia qu’aluquèt la flama del movement LGBTI. Aquela nuèch, decidiguèron de cessar de fugir las tradicionalas operacions policièras contra los locals gais, e afrontèron la polícia, que perdèt lo contraròtle de la situacion. Las susmautas contunhèron los dias seguents. A comptar d’aquel moment, las comunautats de lesbianas, gais, transgenres, bisexuals, intersexuals, queers... comencèron de s’organizar per revendicar lors dreches. Un an puèi, recordèron l’eveniment amb la primièra marcha de las Fiertats LGBTI de l’istòria, una manifestacion qu’ara s’es estenduda a tota la planeta.
 
Tot comencèt a l’Stonewall Inn, un bar gai de Nòva York. En aquela annada 1969, las persecucions policièras contra los omosexuals èran mens fòrtas que dins los ans precedents, mas l’amor o lo sèxe entre personas del meteis genre èra totjorn illegal dins totes los Estats Units, franc d’Illinois. L’omosexualitat, la bisexualitat o la transidentitat èran consideradas coma de malautiás mentalas e de sociopatias. La polícia menava d’operacions contra los locals gais e los mèdias publicavan las informacions personalas dels detenguts. La pression èra talament fòrta que d’endreches coma l’Stonewall avertissián lo mond present de l’arribada de la polícia en alucant totes los lums, e aital fòrça gents avián pro de temps per fugir.
 
Segon l’article del jornalista e activista LGBTI, Dick Leitsch, que la publiquèt dins New York Mattachine Newsletter, aquel 28 de junh de 1969 un grop de policièrs en civil intrèron dins l’Stonewall Inn e arrestèron los barmans per la venda d’alcòl, alavetz ilegala. Segon Leitsch, la polícia tractava los omosexuals d’un biais fòrça desagradiu: obliguèron los qu’èran dins lo local de far una fila e los agents comencèron d’identificar lo genre de cadun, en lor agachant los organs genitals, mai que mai dels qu’èran abilhats en femna. Èra una practica costumièra, mas aquel jorn lo mond refusèron de collaborar a aquela umiliacion e los detenguèron. Los qu’èran pas estats detenguts demorèron davant la pòrta del local e comencèron de protestar.
 
Quand la rèsta dels efectius policièrs arribèt davant l’Stonewall Inn rescontrèron mai de doas cents personas. Lançavan de potons als agents, puèi de pèças de moneda, de botelhas e de sabatas de talon naut. Los agents vegèron, estonats, que lo mond avián pas pus paur d’eles pel primièr còp. Legissètz la descripcion que ne faguèt Tommy Lanigan-Schmidt, un jove de 21 ans sens domicili pel fach d’èsser gai, que se trobava sus plaça. Lanigan-Schmidt escriguèt sa cronica pel New York Times, quand se remembrèt lo 25n anniversari de l’eveniment.
   
De soslinhar qu’en 1969, los mèdias ne publiquèron pas qu’una pichona informacion que rebatiá sonque lo rapòrt de la polícia.
 
Las susmautas contunhèron dins los jorns següents del temps que demest los manifestants creissiá lo sentiment de liberacion. Aquel sentiment se remarquèt plan dins las mobilizacions que se fasián normalament pels dreches dels omosexuals cada 4 de julhet, car lo ton discret d’aquelas manifestacions cambièt sul pic. Los participants descobriguèron que caliá atirar l’atencion per cambiar las causas. Aquel cambiament d’actitud marquèt las revendicacions del jorn de la fiertat que se tenon ara sus tota la planeta.
 
En 2015, lo govèrn de Barack Obama declarèt l’Stonewall Inn monument nacional consagrat a la lucha LGBTI.